بازی آنلاین
آپلود عکس
22-10-2015، 0:30
با موسی بیدج، شاعر و مترجم
موسی بیدج شاعر و مترجمی نام آشناست. او که سردبیری فصلنامه تخصصی و بین المللی شیراز را هم به عهده دارد، می گوید کردی زبان مادری اش است، فارسی زبان ملی و عربی زبان دینی و اعتقادی اش.
بیدج طی سال ها تلاش کرده است شاعران سرشناس جهان عرب را به فارسی زبانان بشناساند. از آن طرف کوشیده شاعران و نویسندگان معاصر کشور را به جامعه فرهنگی جهان عرب معرفی کند. او اخیرا کتابی با عنوان آنتولوژی داستان معاصر ایران در کویت ترجمه و منتشر کرده که در آن ۳۱ داستان ایرانی را همراه با معرفی نویسنده هایشان آورده است، همچنین مقدمه ای مفصل درباره روند داستان نویسی در ایران نوشته تا مخاطبان غیرفارسی زبان با سیر تحول ادبیات معاصر ایران بیشتر آشنا شوند.
بیدج معتقد است در ترجمه آثار فارسی به عربی و برعکس، متاسفانه هنوز با ایده آلی که در ذهن هست، فرسنگ ها فاصله داریم. او از فعالیت اعراب برای شناساندن ادبیاتشان در سطح جهان حرف می زند و می گوید ادبیات عرب در جهان شناخته شده تر از ادبیات فارسی است.
موسی بیدج پنج مجموعه شعر، سه مجموعه داستان تالیفی و چهل کتاب ترجمه در کارنامه خود دارد و در هر دو دوره همایش شاعران ایران و جهان دبیر این رویداد مهم و بین المللی بوده است.
زمانی که شما آثار عربی را به فارسی و برعکس ترجمه می کردید، مترجم زبان عربی خیلی کم بود. با زیاد شدن مترجم های عربی، بازار شما کساد نشده است؟
مترجم زیاد نشده است. در ترجمه ادبیات عرب شاید یکی دو جوان اضافه شده باشند. یکی دو نفر دیگر هم که به این کوچه راه یافتند، نه عربی می دانند و نه فارسی. برای چیزی که می خواهم بگویم قید متاسفانه را هم اضافه کنیم. چون در کل، ترجمه آثار فارسی به عربی و برعکس، هنوز با ایده آلی که در ذهن هست و باید باشد، فرسنگ ها فاصله دارد.
مترجم کم داریم یا برنامه ریزی نیست؟
ببینید! رویدادی به نام ادبیات فارسی به این بزرگی و از آن طرف ادبیات عرب به آن سترگی، باید پل های ترجمه فراوانی بین شان برقرار باشد که متاسفانه نیست. تعارف هم نداریم. از هر صد کتابی که در زمینه ادبیات جهان به بازار می آید یکی دو تایشان مربوط به ادبیات عرب است. برنامه هم نداریم، از یک شاعر یا نویسنده چند کتاب ترجمه می شود و از یکی که ممکن است مهم تر باشد هیچ! در ضمن، از هر هزار کتاب ادبی که در جهان عرب ترجمه می شود یکی اش هم از فارسی نیست!
با این حساب شما هنوز کارهای زیادی برای ترجمه دارید؟
حالا دیگر ترجمه از ادبیات عرب دغدغه اول من نیست، اتفاقا هر چه دست بیشتر شود بهتر است. خوب از بد معلوم می شود. من کارم را انجام دادم. هرچه در توان داشتم، براساس فرصتی که در اختیارم بود، ارائه کردم. همیشه هم چشم به راه جوانانی بوده ام که بیایند در این عرصه کار کنند. پس صحبت از کسادی بازار نیست؛ مشکل جای دیگری است. ما همواره دنبال این بودیم که هیزم بیشتری جمع کنیم و گرمای بیشتری برقرار کنیم، اما نشد. متاسفانه اخیرا در برخی دانشگاه ها رشته عربی را هم حذف کرده اند.
دقیقا چه رشته ای؟ زبان و ادبیات عرب یا ترجمه عربی؟
ترجمه عربی دوره کارشناسی ارشد است که فقط در دو سه دانشگاه دایر شده است، اما دوره کارشناسی زبان و ادبیات عرب بعضی دانشگاه ها به دلیل نداشتن داوطلب، حذف شده است.
علتش چیست؟
یک دلیل به نداشتن بازار کار برمی گردد. طرف وقتی برود ادبیات عرب بخواند و مدرک بگیرد بر زبان عربی اشراف پیدا نمی کند، چون با چهار سال کسی عربی یاد نمی گیرد. عربی نسبت به انگلیسی زبان پیچیده تری است و به زمان بیشتری نیاز دارد. کسی که می خواهد این زبان را بیاموزد، باید از قبل زمینه داشته باشد. مثلا زبان مادری اش باشد یا علاقه ای شدید، به شدت هشت ریشتر داشته باشد! علاوه بر اینها مگر از هر صد آدمی که می روند مدرک عربی می گیرند، چند نفر مترجم از کار درمی آیند؟ خیلی کم، برای این که مترجم قبل از ترجمه باید نویسنده باشد. اگر قرار است شعر ترجمه کند، باید شاعر هم باشد؛ منظور شاعر بالقوه است، نه بالفعل. ممکن است برخی مترجمان ما خیلی خوب شعر ترجمه کنند، ولی شعری صادر نکرده باشند.
این موضوع چقدر به عربی گریزی در مدارس و آن فضای خشک درس عربی در مقاطع راهنمایی و دبیرستان برمی گردد؟
یک دلیلش می تواند این باشد. متاسفانه شیوه ها و متدهای ما قدیمی است. باید شیوه های تازه و متدهای جدید را در تدریس به کار بگیریم. این طور نباشد که مشتی قواعد خشک را به دانش آموزان یاد بدهیم و انتظار داشته باشیم علاقه مند شوند. البته من اسمش را عربی گریزی یا عربی ستیزی نمی گذارم، اما قبول دارم نوعی بی جاذبگی در شیوه تدریس مدارس حاکم است.
بی جاذبگی؟
بله! یک بار در اصفهان سخنرانی داشتم. موضوع صحبتم تطبیق بین نیما به عنوان پدر شعر نوی فارسی و بدر شاکر السیاب به عنوان پدر شعر نوی عرب بود. بعد از ۴۵ دقیقه بحث و بررسی وقتی از پشت تریبون پایین آمدم، تعدادی جوان دورم را گرفتند و خیلی مودبانه گفتند: خودت را خسته کردی. ما اصلا عربی دوست نداریم. پرسیدم چرا، گفتند چون در مدرسه با همین زبان پدرمان را درآوردند. من این نکته را قبول دارم.
در دانشگاه چطور؟
شیوه آموزش زبان عربی در دانشگاه، به نظرم می رسد که کپی برداری از شیوه تدریس زبان فارسی باشد. برای تدریس ادبیات فارسی که زبان ملی ماست در دانشگاه، از سبک های قدیم تر شروع می کنند و به ترتیب جلو می آیند. مثلا سبک خراسانی، سبک عراقی، سبک هندی، سبک بازگشت تا به معاصر می رسیم. همین شیوه را درباره عربی هم در دانشگاه پیاده می کنیم. یعنی دانشجوی ترم اولی که اشتباها یا با کمی علاقه، زبان عربی را انتخاب کرده، دقیقا باید از مکتب ها و سبک های قدیم ادبیات عرب آغاز کند، یعنی از معلقات سبع. خود دانشجویان عرب هم با این شعرهای جاهلی مشکل دارند.
شما چه پیشنهادی می کنید؟
اگر بتوانیم کاری کنیم که دانشجوی این رشته بعد از چهار سال تحصیل بتواند کیهان عربی و روزنامه الوفاق را بخواند موفق عمل کرده ایم. بعد به دانش او عمق ببخشیم و در ترم های بالاتر به او مکتب ها و سبک های عربی را بیاموزیم، آن وقت نتیجه بهتری خواهد داشت ولی ما روش را معکوس کرده ایم.
خود شما چطور به زبان عربی علاقه مند شدید، بعد چه علاقه ای باعث شد به ترجمه عربی رو بیاورید؟
من آدم سه زبانه ای هستم؛ فارسی، عربی و کردی. فارسی زبان ملی من است، کردی زبان مادری، عربی اول زبان دین من است و حالا هم زبان حرفه من. ما برای این که ادبیات قدیم خودمان را بشناسیم باید تا حدودی عربی یاد بگیریم. من فراتر هم می روم و به عرب ها می گویم برای این که ادبیات قدیم عرب را خوب درک کنید، باید ادبیات فارسی را بشناسید. چرا؟ چون استوانه ها و ستون های ادبیات قدیم عرب، ایرانیان هستند. من اول می خواستم با یادگیری عربی ادبیات کهن فارسی را بهتر درک کنم بعد با لمس خلأ موجود میان ادبیات ایران و عرب به ترجمه روی آوردم.
درست، ولی قبول دارید همین توجیه باعث شده دانشجویان رشته های مختلف ما در دانشگاه ها به اجبار زبان عربی بخوانند؟ مثلا دانشجوی فلسفه، درس عربی را باید در متون آموزشی خود بگذراند.
مسلما دانشجو در کنار متون آموزشی، متناسب با نیازش باید عربی بخواند.
همین به عربی گریزی منجر نشده است؟
نه. ببینید یک وقتی شما فلسفه اسلامی می خوانید. باید درس عربی هم بخوانید. مثلا کسی که فلسفه غرب می خواند ممکن است به ادبیات انگلیسی بیشتر نیاز داشته باشد. نباید آدم های تک بُعدی باشیم. اگر ادبیات یا فلسفه غرب می خوانیم، می دانیم که ادبیات و فلسفه اسلامی که به عربی نوشته شده در قرون گذشته روی ادبیات و فلسفه غربی تاثیر گذاشته است. کتاب های بوعلی سینا و دیگران در غرب تدریس می شده. فلسفه یونانی به سریانی و بعد به عربی تبدیل شده است. پس هیچ اشکالی ندارد، ادبیات عربی بدانیم تا چند بُعدی تر و پربار تر کار کنیم.
یکی از مباحثی که در سال های اخیر مطرح است بحث ترجمه آثار فارسی به دیگر زبان هاست تا دیگر کشورها هم با ادبیات معاصر ایران آشنا شوند. آیا روند ترجمه آثار معاصر فارسی به دیگر زبان ها بخصوص زبان عربی در سال های اخیر راضی کننده بوده است؟
به هیچ وجه راضی کننده نیست. چون رویداد زبان فارسی یا زبان عربی بسیار وسیع تر از این کارهای کوچک است یعنی صدها کتاب هست که از ادبیات عرب باید به زبان فارسی ترجمه شود و آثار بسیاری در ادبیات معاصر فارسی وجود دارد که باید به زبان عربی برگردانده شود. آیا این اتفاق افتاده؟ خیر. اتفاق فردی افتاده، اما اتفاق جمعی نه. درباره اتفاق فردی، مثلا من اخیرا کتابی با عنوان آنتولوژی داستان معاصر ایران در کویت ترجمه و منتشر کردم. در این کتاب ۳۱ داستان همراه با معرفی نویسنده ها به اضافه مقدمه ای مفصل درباره روند داستان نویسی در ایران آمده است؛ کتاب حدود ۴۰۰ صفحه است.
خودتان داستان ها را ترجمه کردید؟
با همکاری چند مترجم دیگر. پیگیری امور چاپ آن در کویت هم به همت دو دوست بزرگوار دکتر عباس خامه یار رایزن فرهنگی ایران و دکتر سمیر ارشدی استاد ادبیات فارسی دانشگاه کویت و البته با همکاری و حسن نیت وعلاقه مندی هنرمندان کویتی در شورای ملی فرهنگ و ادبیات و هنر کویت به بازار جهان عرب روانه شده است.
کتاب هایی که در کویت منتشر می شود در جهان عرب توزیع می شود؟
بله. می توانیم بگوییم که کویت تغذیه دهنده فرهنگی کشورهای عربی است، اما اجازه دهید برگردیم به کارهای فردی. کار فردی خوب است، ولی کافی نیست. مثلا من کتاب فروغ را هم در انتشارات سعاد الصباح درآوردم. شعرهای «تولدی دیگر» و «ایمان بیاوریم» را ترجمه کردم. خوب هم مورد استقبال قرار گرفت یا مثلا ۳۰ ـ۴۰ شعر نیما را با تمام سختی هایش ترجمه کردم.
این کتاب را می خواهم آماده کنم تا با مقدمه ای مبسوط منتشر کنم. نیما را جهان عرب نمی شناسد. این کاری است که اخیرا انجام دادم. سال ۲۰۰۸ هم ۳۰ شاعر ایرانی بعد نیما را در کویت منتشر کردم. یک کتاب هم شامل ۳۰ شاعر دیگر قرار است منتشر شود. یا کتاب های صفارزاده، قیصر و قزوه را ترجمه و در بیروت منتشر کردم؛ همه این حرف ها را می زنم که بگویم من یک نفرم و یک دست هم صدا ندارد. اگر بخواهیم کتابخانه ای از ادبیات امروز ایران عرضه کنیم، چه داریم؟ ادبیات دیروز را کم و بیش کار کردند اما برای ادبیات امروز ایران کاری نشده است. ادبیات امروز ما و آن چیزی که معرف حال و هوای امروز ادبیات ایران باشد، این شایستگی را دارد که به جهان عرضه شود. این کار با فرد میسر نیست. با کار جمعی محقق می شود. ما متاسفانه این همبستگی را نداشته ایم. ممکن است شخص دیگری هم مثل من یکی دو کتاب کار کرده باشد. سال ها پیش مترجم ارزنده ما آقای موسی اسوار کتابی کار کرده بود که در بیروت منتشر شد. کار خوبی بود. علاوه بر این، دو سه نفر دیگر در کشورهای عربی تلاش می کنند کارهایی انجام دهند اما اینها هیچ کدام کافی نیست. مجموع این شرایط باعث می شود، ما آن چشم انداز لازم را ارائه ندهیم و جهان تصوری از ادبیات امروز ما نداشته باشد.
یکی از مهم ترین بحث هایی که مطرح می شود، این است که چرا ما باید دنبال یک کار جمعی برای ترجمه ادبیات امروز ایران، در داخل کشور باشیم. چرا ترتیبی اتخاذ نمی شود که مترجمان کشورهای مقصد خودشان برای برگرداندن آثار فارسی به تکاپو بیفتند؟ مگر وقتی اینجا موجی بین مترجمان راه می افتد و یکباره چند مترجم مثلا رمان کوری نوشته ژوزه ساراماگو را به فارسی برمی گردانند، دولت پرتغال در این زمینه کاری انجام داده است؟ این انگیزه چطور باید پدید بیاید تا مترجمان آن طرفی خودشان وارد گود شوند؟
چند مساله هست. یکی فراگیر بودن زبان است. زبان فارسی به رغم بار تقدسی که برای ما دارد، و قدمت و احترامی که ما برایش قائلیم، در نقاط محدودی از جهان تکلم می شود. پس کمتر کسی می خواهد این زبان را یاد بگیرد و ترجمه کند، مگر این که انگیزه داشته باشد. این انگیزه ها را چه کسی برای او فراهم می کند؟ اگر فردی حاضر شد این زبان را بیاموزد و آثار این زبان را برگرداند، چه کسی اثرش را چاپ می کند؟ جهان سوم که ما هم شاملش می شویم برای انتقال فرهنگش نیاز به حمایت نهادینه دارد. ادبیات آمریکای لاتین را شما ببینید، به چه صورت شروع کرد و جهان را در برگرفت؟ آنها هم مثل ما هستند و در ادبیاتشان فرهنگ بومی دارند، اما الان طوری شده که اگر یک فرد ایرانی بخواهد داستان های مادربزرگش را بنویسد، به او می گویند تحت تاثیر مارکز و نویسندگان آمریکای لاتین داستان رئالیسم جادویی نوشته ای. برای این که این موضوع به اسم آنها تمام شده است. چرا تعارف می کنیم: ما کار نکردیم، حمایتی هم نکردیم. انتظار دارید جهان بیاید ما را کشف کند؟ الان روزی نیست که جهان بخواهد ما را کشف کند. روزی جهان ما را کشف می کرد که کشورها تقریبا شبیه هم بودند. یکی خیلی بالاتر از دیگری نبود. سطح ملت ها نزدیک هم بود، فرهنگ ها نزدیک بود و هر کشوری که فرهنگ کهن تری داشت، سفرنامه نویسان و مترجمان سراغش می رفتند. حالا شاید دلایل مختلفی داشتند. مثلا سفیری از فرانسه به ایران می آمد، برای این که دنیای آن روز ایران را به جهان نشان بدهد، سفرنامه می نوشت. اما امروز با چه انگیزه ای باید بیایند؟ ما اگر این انگیزه را یافتیم و حمایتش کردیم، می توانیم موفق شویم. امروز آدم هایی هستند که از ادبیات ما تک و توک ترجمه می کنند اما همه ناامیدند.
در داخل ایران؟
نه خارج از کشور.
مثلا مترجمان کدام کشور؟
مثلا مصری ها. آنها پروژه ملی ترجمه دارند. در آن پروژه هزار کتاب را تعریف می کنند و در میان آنها مثلا ۶۰ کتاب فارسی است. می دانید که قدیمی ترین کرسی زبان و ادبیات عرب را در جهان، مصر دارد. از آن زمان تاکنون هزاران فارغ التحصیل ادبیات فارسی در مصر بیرون آمده که امروز تغذیه کننده دانشگاه های جهان عرب هستند. هر دانشگاه جهان عرب که کرسی زبان و ادبیات فارسی داشته باشد، استادانش مصری هستند، نه ایرانی. کسی که از دور چیزی را یاد بگیرد، قاعدتا کامل نیست. این نداشتن کمال باعث می شود اتفاقات بدی رخ دهد. نمونه اش این که در همان لیست ۶۰ تایی کتاب های فارسی، هم آثار خوب هست و هم آثار بد. البته همین که دست به چنین کاری زدند، باید سپاسشان گفت.
با توجه به شناخت و مراوده شما، اکنون بین کشورهای عربی کدام کشور ادبیات پیشروتری دارد؟
پیشرو بودن را نباید به کشورها بسط داد. ممکن است در کشوری یک آدم باشد و در کشور دیگری چند آدم اما کلا در تقسیم بندی ها در چند کشور فعالیت بیشتری دیده می شود. مثلا مصر و سوریه و لبنان و عراق و فلسطین. کشورهای دیگر هم شاعران و نویسندگان خود را دارند، البته حساب شرق و غرب جهان عرب هم فرق می کند. زمانی اینها از هم خبر نداشتند. مثلا یک مراکشی و الجزایری از ادبیات عراق و سوریه خبر نداشت، اما امروز با توسعه اینترنت همه از هم خبر دارند و این ارتباط برقرار شده است. کشورهای غرب جهان عرب، ادبیاتی متفاوت از شرق آن دارند چون کشورهای شرق جهان عرب، هنوز شرقی تر هستند و فرهنگ شرقی خود را حفظ کرده اند. کشورهای عربی غرب، به دلیل مراوده با فرهنگ اروپایی و مستعمره بودن و فرهنگ دو زبانی، متفاوت ترند و فضای دیگری را درنوردیده اند.
ادبیات عرب در سطح جهان چه جایگاهی دارد؟ آیا به سطحی که مثلا ادبیات آمریکای لاتین در جهان رسیده، دست یافته است؟
نه به آن اندازه. به دلیل این که زبان آمریکای لاتین هم به نوعی غربی محسوب می شود.
از حیث بومی بودن بیشتر منظورم بود.
من از حیث شهرت می گویم. چون آمریکای لاتینی ها یا اسپانیایی زبان هستند یا پرتغالی زبان که هر دو هم از زبان های اروپایی هستند. عرب ها در آن سطح نیستند، اما امروز ادبیاتشان بسیار مشهورتر از ادبیات فارسی است.
ادبیات قوی تری دارند؟
مشهور تر، به چند دلیل. یکی این که جغرافیای اعراب به غرب نزدیک تر است تا ما. دیگر آن که آنها سال هایی که استعمار شده بودند، باعث شد تا اغلب مردم دوزبانه شوند. مثلا در کشور های شمال آفریقا بجز مصر، دو زبانه بودن واضح است. بسیاری از مردمان آنها زبان فرانسه بلدند. یا به زبان فرانسوی می نویسند یا به زبان فرانسوی آثارشان را ترجمه می کنند. دلیل مهم تر این که موسساتی وجود دارند که ادبیات عرب را به زبان های دیگر دنیا ترجمه می کنند. این باعث ترویج ادبیات عرب می شود. مثلا خانم سلمی الجیوسی شاعر مشهور فلسطینی موسسه ای برای ترجمه ادبیات عرب به زبان انگلیسی دایر کرده است. این موسسه تا به حال ۶۰۰ کتاب ادبی عربی ترجمه و در کشورهای انگلیسی زبان منتشر کرده است. حساب کنید موسسه ای در ایران ۶۰۰ کتاب به زبان های دیگر ترجمه و منتشر کند. فرهنگ و ادبیات کشور ما زبانزد جهان می شود.
با شرایطی که توصیف می کنید، چرا جهان عرب به جز نجیب محفوظ، نوبل دیگری نگرفته است؟
نوبل حسابش فرق می کند. متر و معیارش هم فرق دارد. خیلی ها می گویند جایزه نوبل ادبیات تابع مسائل سیاسی است. حداقل در سال هایی شاید این گفته واقعیت هم داشت، اما در کشورهای عربی جوایز ارزنده ای هم هست که خیلی از شاعران ونویسندگان عرب دریافت کرده اند؛ مثلا جایزه سلطان العویس که شاعری اماراتی بوده و سالانه در پنج رشته ادبی جایزه می دهد و جایزه نقدی اش یکصد و بیست هزار دلار است برای هر نفر.
برای خود شما محبوب ترین شاعر عرب کیست؟
این یک مساله شخصی است. من آثار محمد الماغوط را که شاعری سوری است و چند سال قبل فوت کرد، بسیار دوست دارم.
فضای کارهایش عاشقانه است؟
نه اجتماعی است.
کارهایش را به فارسی ترجمه کردید؟
سال ۱۳۷۰ مجموعه ای از او با عنوان «شادی حرفه من نیست» منتشر کردم. آن مجموعه سرنوشت خوبی نداشت. چون ناشر دچار مخمصه مالی شد و آن کتاب جز در نمایشگاه کتاب پخش نشد.
برای انتشار شعر های این شاعر تلاش مجددی نکردید؟
چرا. کتابی به نشر نگاه سپرده ام که گزیده اشعار محمد الماغوط است. زندگینامه، بررسی ویژگی های شعری او و برخی آثارش را در بر می گیرد. به نظر من او بهترین شاعر عرب است و یکی از مشاهیر که در ایران خوب معرفی نشده است. ما در ایران برخی شاعران عرب را خیلی معرفی کردیم. مثل نزار قبانی، جبران خلیل جبران، محمود درویش و آدونیس اما محمد الماغوط را هنوز معرفی نکردیم و به نظرم برای ما ایرانی ها اشعار او بسیار ملموس تر است.
از میان نویسندگان و شاعران ایرانی، کدام یک در جهان عرب سرشناس ترند؟
در حوزه شعر امروز، مطمئنا فروغ فرخزاد. برای این که بارها ترجمه شده است.
از سوی مترجمان ایرانی یا عرب؟
خود عرب ها. در کویت، حلب سوریه، دمشق، عراق و مراکش آثار او ترجمه شده است. من هم ترجمه کرده ام. همه اشعار فروغ به عربی ترجمه شده و برخی اشعار بارها ترجمه شده است.
از میان نویسندگان کشور ما کدام داستان نویس شناخته شده تر است؟
مهم ترین داستان ایرانی در میان اعراب «بوف کور» است که چند بار ترجمه شده. در کنارش کارهای جلال آل احمد، غلامحسین ساعدی، اسماعیل فصیح و محمود دولت آبادی و زویا پیرزاد هم ترجمه شده است. کتاب رضا امیرخانی به نام «من او» و «قصه های سبلان» محمدرضا بایرامی از طرف حوزه هنری به عربی ترجمه شده ولی هنوز منتشر نشده است. در کل می خواهم بگویم همه این کارها باز هم باعث نشده که چشم اندازی به وجود بیاید.
و با چنین نگاهی همایش شاعران ایران و جهان راه اندازی شد؟
قاعدتا.
قبول دارید این همایش با شکست مواجه شد؟
نه شکست نخورد، متاسفانه در فرهنگ ما وقتی مدیری می آید، کار مدیر قبلی را ادامه نمی دهد. شکست نخورد. به هرحال تجربه ای بود. من برای چنین تجربه ای به خودم می بالم.
البته منظور من نادیده گرفتن زحمات شما به عنوان دبیر هر دو دوره آن نبود.
متوجهم. من اصل موضوع را می گویم. دو بار این همایش برگزار شد. در هر دوره حدود ۵۰ شاعر خارجی به ایران آمدند. حداقل نتیجه اش این بود که این شاعران با ایده ها، فکرها و فضاهای جدید از ایران به کشورشان بازگشتند. همین باعث می شود در آثارشان، خاطرات و سفرنامه هایشان و همچنین مصاحبه هایشان چشم انداز دیگری را از ایران ترسیم کند. بیش از این چه می خواهیم؟ من می گویم فرقی ندارد چه کسی وزیر ارشاد است، این موضوع یک موضوع ازلی است و باید ادامه پیدا کند. امروزه گفت وگوی رویاروی، کار صد کتاب را می کند. وقتی یک شاعر خارجی با یک شاعر ایرانی رودر رو حرف می زند و ارتباطی شکل می گیرد، بسیار ارزشمند است. این شکست نبوده است، می تواند هسته اولیه یک کار دنباله دار باشد.
چند شعر منتشر نشده از محمد الماغوط با ترجمه موسی بیدج
حصار
اشک هایم آبی اند
از بس به آسمان نگریسته
و گریسته ام
اشک هایم زردند
از بس که خواب سنبله های زرین را دیده
و گریسته ام
بگذار فرماندهان به جنگ بروند
و عاشقان به جنگل ها
و دانشمندان به آزمایشگاه ها
اما من
به دنبال یک تسبیح
و یک صندلی کهنه خواهم گشت
که چونان پیشترها
دربان دروازه اندوه خود باشم
حال که
تمام کتاب ها و قوانین و ادیان
تأکید می کنند که من
یا گرسنه می میرم یا دربند
از درگاه تا آسمان
اینک
که باران غمگین
چهره اندوهگین مرا می پوشاند
خواب نردبانی از غبار
از پشت های قوز
و دست های فشرده بر زانو، می بینم
تا به اوج آسمان ها بروم
و دریابم
ناله ها و نیایش های ما به کجا می روند؟
آه دلبرم!
به یقین
تمام ناله ها و نیایش ها
تمام آه کشیدن ها و فریادهای استمداد
که از میلیون ها دهان و سینه
و از آن سوی هزاران سال و قرن برآمده است
اکنون
چون ابر
در جایی از این آسمان گرد آمده است
و شاید هم
اینک حرف هایم
در کنار سخنان مسیح باشد
پس دلبرم!
منتظر گریه آسمان باشیم
سایه و گرمای روز
تمام کشتزاران جهان
بر ضد دو لب کوچک
تمام خیابان های تاریخ
بر ضد دو پای برهنه است
ای یار !
آنان به سفر می روند و ما چشم به راه می مانیم
آنان چوبه های دار دارند
و ما گردن داریم
آنان مرواریدها دارند
ما خال و زگیل داریم
آنان شب و بامداد و شامگاه و روز دارند
ما پوست و استخوان داریم
در گرمای روز می کاریم و در سایه می خورند
دندان هایشان سپید چونان برنج
دندان های ما ترسناک چونان جنگل ها
سینه هایشان نرم و ابریشم وار
سینه های ما غبارآلود
ـ چونان میدان های اعدام
با این حال
ما پادشاهان جهانیم
خانه هایشان انباشته از برگ هایی برای تألیف کتاب
خانه های ما لبریز از برگ های پاییزی
در جیب شان نشانی خائنان و دزدان
در جیب های ما نشانی تندر و رودخانه هاست
پنجره ها دارند
توفان ها داریم
کشتی ها دارند
موج ها داریم
مدال ها دارند
گل و لای داریم
باروها و مهتابی ها دارند
ما طناب ها و خنجرها داریم
و اینک ای یار
بگذار
بر پیاده روها
بخوابیم
وظایف خانگی
حال که در خزان عمرم
و موی سپید بر پیشانی ام دست می کشد
ـ مانند یاسمن دمشقی بر سر هر گذر ـ
چه کسی به من توجه می کند؟
دلدار من
تلفن بزن
و ترس و عذاب بیشتری برایم تقاضا کن
که دیگر اهمیت نمی دهم
آینده ام در گور است
و تماشاچیانم در سر راهم به سوی او
تنها سایه من است
نه
چفیه و عگال و بیابانی بی حد و مرز بخواه
تا به گذشته باز گردم
و پرونده اشک ها و شماره گونه ام را بیاورم
نه
کارت شناسایی و دفتر تلفنم
و گذرنامه ام را به من بده
تا دور پیشانی ام ردیف کنم
تا در مرکز شهر
چون رهبر یکی از قبایل وحشی
چهار زانو بنشینم
و با خرمهره و آینه های رنگی مبادله اش کنم.
نه
قلابی در لب پایین من فروکن
و مرا چون لاشه ای بی جان
تا حومه شهر بکشان
و در یکی از دره ها بغلتان
و اگر پرچم مغرور میهنم
از بالای تیرکش تو را دید
شتابان بگذر
چون بدهکاری از پیش مغازه طلبکارش
موسی بیدج شاعر و مترجمی نام آشناست. او که سردبیری فصلنامه تخصصی و بین المللی شیراز را هم به عهده دارد، می گوید کردی زبان مادری اش است، فارسی زبان ملی و عربی زبان دینی و اعتقادی اش.
بیدج طی سال ها تلاش کرده است شاعران سرشناس جهان عرب را به فارسی زبانان بشناساند. از آن طرف کوشیده شاعران و نویسندگان معاصر کشور را به جامعه فرهنگی جهان عرب معرفی کند. او اخیرا کتابی با عنوان آنتولوژی داستان معاصر ایران در کویت ترجمه و منتشر کرده که در آن ۳۱ داستان ایرانی را همراه با معرفی نویسنده هایشان آورده است، همچنین مقدمه ای مفصل درباره روند داستان نویسی در ایران نوشته تا مخاطبان غیرفارسی زبان با سیر تحول ادبیات معاصر ایران بیشتر آشنا شوند.
بیدج معتقد است در ترجمه آثار فارسی به عربی و برعکس، متاسفانه هنوز با ایده آلی که در ذهن هست، فرسنگ ها فاصله داریم. او از فعالیت اعراب برای شناساندن ادبیاتشان در سطح جهان حرف می زند و می گوید ادبیات عرب در جهان شناخته شده تر از ادبیات فارسی است.
موسی بیدج پنج مجموعه شعر، سه مجموعه داستان تالیفی و چهل کتاب ترجمه در کارنامه خود دارد و در هر دو دوره همایش شاعران ایران و جهان دبیر این رویداد مهم و بین المللی بوده است.
زمانی که شما آثار عربی را به فارسی و برعکس ترجمه می کردید، مترجم زبان عربی خیلی کم بود. با زیاد شدن مترجم های عربی، بازار شما کساد نشده است؟
مترجم زیاد نشده است. در ترجمه ادبیات عرب شاید یکی دو جوان اضافه شده باشند. یکی دو نفر دیگر هم که به این کوچه راه یافتند، نه عربی می دانند و نه فارسی. برای چیزی که می خواهم بگویم قید متاسفانه را هم اضافه کنیم. چون در کل، ترجمه آثار فارسی به عربی و برعکس، هنوز با ایده آلی که در ذهن هست و باید باشد، فرسنگ ها فاصله دارد.
مترجم کم داریم یا برنامه ریزی نیست؟
ببینید! رویدادی به نام ادبیات فارسی به این بزرگی و از آن طرف ادبیات عرب به آن سترگی، باید پل های ترجمه فراوانی بین شان برقرار باشد که متاسفانه نیست. تعارف هم نداریم. از هر صد کتابی که در زمینه ادبیات جهان به بازار می آید یکی دو تایشان مربوط به ادبیات عرب است. برنامه هم نداریم، از یک شاعر یا نویسنده چند کتاب ترجمه می شود و از یکی که ممکن است مهم تر باشد هیچ! در ضمن، از هر هزار کتاب ادبی که در جهان عرب ترجمه می شود یکی اش هم از فارسی نیست!
با این حساب شما هنوز کارهای زیادی برای ترجمه دارید؟
حالا دیگر ترجمه از ادبیات عرب دغدغه اول من نیست، اتفاقا هر چه دست بیشتر شود بهتر است. خوب از بد معلوم می شود. من کارم را انجام دادم. هرچه در توان داشتم، براساس فرصتی که در اختیارم بود، ارائه کردم. همیشه هم چشم به راه جوانانی بوده ام که بیایند در این عرصه کار کنند. پس صحبت از کسادی بازار نیست؛ مشکل جای دیگری است. ما همواره دنبال این بودیم که هیزم بیشتری جمع کنیم و گرمای بیشتری برقرار کنیم، اما نشد. متاسفانه اخیرا در برخی دانشگاه ها رشته عربی را هم حذف کرده اند.
دقیقا چه رشته ای؟ زبان و ادبیات عرب یا ترجمه عربی؟
ترجمه عربی دوره کارشناسی ارشد است که فقط در دو سه دانشگاه دایر شده است، اما دوره کارشناسی زبان و ادبیات عرب بعضی دانشگاه ها به دلیل نداشتن داوطلب، حذف شده است.
علتش چیست؟
یک دلیل به نداشتن بازار کار برمی گردد. طرف وقتی برود ادبیات عرب بخواند و مدرک بگیرد بر زبان عربی اشراف پیدا نمی کند، چون با چهار سال کسی عربی یاد نمی گیرد. عربی نسبت به انگلیسی زبان پیچیده تری است و به زمان بیشتری نیاز دارد. کسی که می خواهد این زبان را بیاموزد، باید از قبل زمینه داشته باشد. مثلا زبان مادری اش باشد یا علاقه ای شدید، به شدت هشت ریشتر داشته باشد! علاوه بر اینها مگر از هر صد آدمی که می روند مدرک عربی می گیرند، چند نفر مترجم از کار درمی آیند؟ خیلی کم، برای این که مترجم قبل از ترجمه باید نویسنده باشد. اگر قرار است شعر ترجمه کند، باید شاعر هم باشد؛ منظور شاعر بالقوه است، نه بالفعل. ممکن است برخی مترجمان ما خیلی خوب شعر ترجمه کنند، ولی شعری صادر نکرده باشند.
این موضوع چقدر به عربی گریزی در مدارس و آن فضای خشک درس عربی در مقاطع راهنمایی و دبیرستان برمی گردد؟
یک دلیلش می تواند این باشد. متاسفانه شیوه ها و متدهای ما قدیمی است. باید شیوه های تازه و متدهای جدید را در تدریس به کار بگیریم. این طور نباشد که مشتی قواعد خشک را به دانش آموزان یاد بدهیم و انتظار داشته باشیم علاقه مند شوند. البته من اسمش را عربی گریزی یا عربی ستیزی نمی گذارم، اما قبول دارم نوعی بی جاذبگی در شیوه تدریس مدارس حاکم است.
بی جاذبگی؟
بله! یک بار در اصفهان سخنرانی داشتم. موضوع صحبتم تطبیق بین نیما به عنوان پدر شعر نوی فارسی و بدر شاکر السیاب به عنوان پدر شعر نوی عرب بود. بعد از ۴۵ دقیقه بحث و بررسی وقتی از پشت تریبون پایین آمدم، تعدادی جوان دورم را گرفتند و خیلی مودبانه گفتند: خودت را خسته کردی. ما اصلا عربی دوست نداریم. پرسیدم چرا، گفتند چون در مدرسه با همین زبان پدرمان را درآوردند. من این نکته را قبول دارم.
در دانشگاه چطور؟
شیوه آموزش زبان عربی در دانشگاه، به نظرم می رسد که کپی برداری از شیوه تدریس زبان فارسی باشد. برای تدریس ادبیات فارسی که زبان ملی ماست در دانشگاه، از سبک های قدیم تر شروع می کنند و به ترتیب جلو می آیند. مثلا سبک خراسانی، سبک عراقی، سبک هندی، سبک بازگشت تا به معاصر می رسیم. همین شیوه را درباره عربی هم در دانشگاه پیاده می کنیم. یعنی دانشجوی ترم اولی که اشتباها یا با کمی علاقه، زبان عربی را انتخاب کرده، دقیقا باید از مکتب ها و سبک های قدیم ادبیات عرب آغاز کند، یعنی از معلقات سبع. خود دانشجویان عرب هم با این شعرهای جاهلی مشکل دارند.
شما چه پیشنهادی می کنید؟
اگر بتوانیم کاری کنیم که دانشجوی این رشته بعد از چهار سال تحصیل بتواند کیهان عربی و روزنامه الوفاق را بخواند موفق عمل کرده ایم. بعد به دانش او عمق ببخشیم و در ترم های بالاتر به او مکتب ها و سبک های عربی را بیاموزیم، آن وقت نتیجه بهتری خواهد داشت ولی ما روش را معکوس کرده ایم.
خود شما چطور به زبان عربی علاقه مند شدید، بعد چه علاقه ای باعث شد به ترجمه عربی رو بیاورید؟
من آدم سه زبانه ای هستم؛ فارسی، عربی و کردی. فارسی زبان ملی من است، کردی زبان مادری، عربی اول زبان دین من است و حالا هم زبان حرفه من. ما برای این که ادبیات قدیم خودمان را بشناسیم باید تا حدودی عربی یاد بگیریم. من فراتر هم می روم و به عرب ها می گویم برای این که ادبیات قدیم عرب را خوب درک کنید، باید ادبیات فارسی را بشناسید. چرا؟ چون استوانه ها و ستون های ادبیات قدیم عرب، ایرانیان هستند. من اول می خواستم با یادگیری عربی ادبیات کهن فارسی را بهتر درک کنم بعد با لمس خلأ موجود میان ادبیات ایران و عرب به ترجمه روی آوردم.
درست، ولی قبول دارید همین توجیه باعث شده دانشجویان رشته های مختلف ما در دانشگاه ها به اجبار زبان عربی بخوانند؟ مثلا دانشجوی فلسفه، درس عربی را باید در متون آموزشی خود بگذراند.
مسلما دانشجو در کنار متون آموزشی، متناسب با نیازش باید عربی بخواند.
همین به عربی گریزی منجر نشده است؟
نه. ببینید یک وقتی شما فلسفه اسلامی می خوانید. باید درس عربی هم بخوانید. مثلا کسی که فلسفه غرب می خواند ممکن است به ادبیات انگلیسی بیشتر نیاز داشته باشد. نباید آدم های تک بُعدی باشیم. اگر ادبیات یا فلسفه غرب می خوانیم، می دانیم که ادبیات و فلسفه اسلامی که به عربی نوشته شده در قرون گذشته روی ادبیات و فلسفه غربی تاثیر گذاشته است. کتاب های بوعلی سینا و دیگران در غرب تدریس می شده. فلسفه یونانی به سریانی و بعد به عربی تبدیل شده است. پس هیچ اشکالی ندارد، ادبیات عربی بدانیم تا چند بُعدی تر و پربار تر کار کنیم.
یکی از مباحثی که در سال های اخیر مطرح است بحث ترجمه آثار فارسی به دیگر زبان هاست تا دیگر کشورها هم با ادبیات معاصر ایران آشنا شوند. آیا روند ترجمه آثار معاصر فارسی به دیگر زبان ها بخصوص زبان عربی در سال های اخیر راضی کننده بوده است؟
به هیچ وجه راضی کننده نیست. چون رویداد زبان فارسی یا زبان عربی بسیار وسیع تر از این کارهای کوچک است یعنی صدها کتاب هست که از ادبیات عرب باید به زبان فارسی ترجمه شود و آثار بسیاری در ادبیات معاصر فارسی وجود دارد که باید به زبان عربی برگردانده شود. آیا این اتفاق افتاده؟ خیر. اتفاق فردی افتاده، اما اتفاق جمعی نه. درباره اتفاق فردی، مثلا من اخیرا کتابی با عنوان آنتولوژی داستان معاصر ایران در کویت ترجمه و منتشر کردم. در این کتاب ۳۱ داستان همراه با معرفی نویسنده ها به اضافه مقدمه ای مفصل درباره روند داستان نویسی در ایران آمده است؛ کتاب حدود ۴۰۰ صفحه است.
خودتان داستان ها را ترجمه کردید؟
با همکاری چند مترجم دیگر. پیگیری امور چاپ آن در کویت هم به همت دو دوست بزرگوار دکتر عباس خامه یار رایزن فرهنگی ایران و دکتر سمیر ارشدی استاد ادبیات فارسی دانشگاه کویت و البته با همکاری و حسن نیت وعلاقه مندی هنرمندان کویتی در شورای ملی فرهنگ و ادبیات و هنر کویت به بازار جهان عرب روانه شده است.
کتاب هایی که در کویت منتشر می شود در جهان عرب توزیع می شود؟
بله. می توانیم بگوییم که کویت تغذیه دهنده فرهنگی کشورهای عربی است، اما اجازه دهید برگردیم به کارهای فردی. کار فردی خوب است، ولی کافی نیست. مثلا من کتاب فروغ را هم در انتشارات سعاد الصباح درآوردم. شعرهای «تولدی دیگر» و «ایمان بیاوریم» را ترجمه کردم. خوب هم مورد استقبال قرار گرفت یا مثلا ۳۰ ـ۴۰ شعر نیما را با تمام سختی هایش ترجمه کردم.
این کتاب را می خواهم آماده کنم تا با مقدمه ای مبسوط منتشر کنم. نیما را جهان عرب نمی شناسد. این کاری است که اخیرا انجام دادم. سال ۲۰۰۸ هم ۳۰ شاعر ایرانی بعد نیما را در کویت منتشر کردم. یک کتاب هم شامل ۳۰ شاعر دیگر قرار است منتشر شود. یا کتاب های صفارزاده، قیصر و قزوه را ترجمه و در بیروت منتشر کردم؛ همه این حرف ها را می زنم که بگویم من یک نفرم و یک دست هم صدا ندارد. اگر بخواهیم کتابخانه ای از ادبیات امروز ایران عرضه کنیم، چه داریم؟ ادبیات دیروز را کم و بیش کار کردند اما برای ادبیات امروز ایران کاری نشده است. ادبیات امروز ما و آن چیزی که معرف حال و هوای امروز ادبیات ایران باشد، این شایستگی را دارد که به جهان عرضه شود. این کار با فرد میسر نیست. با کار جمعی محقق می شود. ما متاسفانه این همبستگی را نداشته ایم. ممکن است شخص دیگری هم مثل من یکی دو کتاب کار کرده باشد. سال ها پیش مترجم ارزنده ما آقای موسی اسوار کتابی کار کرده بود که در بیروت منتشر شد. کار خوبی بود. علاوه بر این، دو سه نفر دیگر در کشورهای عربی تلاش می کنند کارهایی انجام دهند اما اینها هیچ کدام کافی نیست. مجموع این شرایط باعث می شود، ما آن چشم انداز لازم را ارائه ندهیم و جهان تصوری از ادبیات امروز ما نداشته باشد.
یکی از مهم ترین بحث هایی که مطرح می شود، این است که چرا ما باید دنبال یک کار جمعی برای ترجمه ادبیات امروز ایران، در داخل کشور باشیم. چرا ترتیبی اتخاذ نمی شود که مترجمان کشورهای مقصد خودشان برای برگرداندن آثار فارسی به تکاپو بیفتند؟ مگر وقتی اینجا موجی بین مترجمان راه می افتد و یکباره چند مترجم مثلا رمان کوری نوشته ژوزه ساراماگو را به فارسی برمی گردانند، دولت پرتغال در این زمینه کاری انجام داده است؟ این انگیزه چطور باید پدید بیاید تا مترجمان آن طرفی خودشان وارد گود شوند؟
چند مساله هست. یکی فراگیر بودن زبان است. زبان فارسی به رغم بار تقدسی که برای ما دارد، و قدمت و احترامی که ما برایش قائلیم، در نقاط محدودی از جهان تکلم می شود. پس کمتر کسی می خواهد این زبان را یاد بگیرد و ترجمه کند، مگر این که انگیزه داشته باشد. این انگیزه ها را چه کسی برای او فراهم می کند؟ اگر فردی حاضر شد این زبان را بیاموزد و آثار این زبان را برگرداند، چه کسی اثرش را چاپ می کند؟ جهان سوم که ما هم شاملش می شویم برای انتقال فرهنگش نیاز به حمایت نهادینه دارد. ادبیات آمریکای لاتین را شما ببینید، به چه صورت شروع کرد و جهان را در برگرفت؟ آنها هم مثل ما هستند و در ادبیاتشان فرهنگ بومی دارند، اما الان طوری شده که اگر یک فرد ایرانی بخواهد داستان های مادربزرگش را بنویسد، به او می گویند تحت تاثیر مارکز و نویسندگان آمریکای لاتین داستان رئالیسم جادویی نوشته ای. برای این که این موضوع به اسم آنها تمام شده است. چرا تعارف می کنیم: ما کار نکردیم، حمایتی هم نکردیم. انتظار دارید جهان بیاید ما را کشف کند؟ الان روزی نیست که جهان بخواهد ما را کشف کند. روزی جهان ما را کشف می کرد که کشورها تقریبا شبیه هم بودند. یکی خیلی بالاتر از دیگری نبود. سطح ملت ها نزدیک هم بود، فرهنگ ها نزدیک بود و هر کشوری که فرهنگ کهن تری داشت، سفرنامه نویسان و مترجمان سراغش می رفتند. حالا شاید دلایل مختلفی داشتند. مثلا سفیری از فرانسه به ایران می آمد، برای این که دنیای آن روز ایران را به جهان نشان بدهد، سفرنامه می نوشت. اما امروز با چه انگیزه ای باید بیایند؟ ما اگر این انگیزه را یافتیم و حمایتش کردیم، می توانیم موفق شویم. امروز آدم هایی هستند که از ادبیات ما تک و توک ترجمه می کنند اما همه ناامیدند.
در داخل ایران؟
نه خارج از کشور.
مثلا مترجمان کدام کشور؟
مثلا مصری ها. آنها پروژه ملی ترجمه دارند. در آن پروژه هزار کتاب را تعریف می کنند و در میان آنها مثلا ۶۰ کتاب فارسی است. می دانید که قدیمی ترین کرسی زبان و ادبیات عرب را در جهان، مصر دارد. از آن زمان تاکنون هزاران فارغ التحصیل ادبیات فارسی در مصر بیرون آمده که امروز تغذیه کننده دانشگاه های جهان عرب هستند. هر دانشگاه جهان عرب که کرسی زبان و ادبیات فارسی داشته باشد، استادانش مصری هستند، نه ایرانی. کسی که از دور چیزی را یاد بگیرد، قاعدتا کامل نیست. این نداشتن کمال باعث می شود اتفاقات بدی رخ دهد. نمونه اش این که در همان لیست ۶۰ تایی کتاب های فارسی، هم آثار خوب هست و هم آثار بد. البته همین که دست به چنین کاری زدند، باید سپاسشان گفت.
با توجه به شناخت و مراوده شما، اکنون بین کشورهای عربی کدام کشور ادبیات پیشروتری دارد؟
پیشرو بودن را نباید به کشورها بسط داد. ممکن است در کشوری یک آدم باشد و در کشور دیگری چند آدم اما کلا در تقسیم بندی ها در چند کشور فعالیت بیشتری دیده می شود. مثلا مصر و سوریه و لبنان و عراق و فلسطین. کشورهای دیگر هم شاعران و نویسندگان خود را دارند، البته حساب شرق و غرب جهان عرب هم فرق می کند. زمانی اینها از هم خبر نداشتند. مثلا یک مراکشی و الجزایری از ادبیات عراق و سوریه خبر نداشت، اما امروز با توسعه اینترنت همه از هم خبر دارند و این ارتباط برقرار شده است. کشورهای غرب جهان عرب، ادبیاتی متفاوت از شرق آن دارند چون کشورهای شرق جهان عرب، هنوز شرقی تر هستند و فرهنگ شرقی خود را حفظ کرده اند. کشورهای عربی غرب، به دلیل مراوده با فرهنگ اروپایی و مستعمره بودن و فرهنگ دو زبانی، متفاوت ترند و فضای دیگری را درنوردیده اند.
ادبیات عرب در سطح جهان چه جایگاهی دارد؟ آیا به سطحی که مثلا ادبیات آمریکای لاتین در جهان رسیده، دست یافته است؟
نه به آن اندازه. به دلیل این که زبان آمریکای لاتین هم به نوعی غربی محسوب می شود.
از حیث بومی بودن بیشتر منظورم بود.
من از حیث شهرت می گویم. چون آمریکای لاتینی ها یا اسپانیایی زبان هستند یا پرتغالی زبان که هر دو هم از زبان های اروپایی هستند. عرب ها در آن سطح نیستند، اما امروز ادبیاتشان بسیار مشهورتر از ادبیات فارسی است.
ادبیات قوی تری دارند؟
مشهور تر، به چند دلیل. یکی این که جغرافیای اعراب به غرب نزدیک تر است تا ما. دیگر آن که آنها سال هایی که استعمار شده بودند، باعث شد تا اغلب مردم دوزبانه شوند. مثلا در کشور های شمال آفریقا بجز مصر، دو زبانه بودن واضح است. بسیاری از مردمان آنها زبان فرانسه بلدند. یا به زبان فرانسوی می نویسند یا به زبان فرانسوی آثارشان را ترجمه می کنند. دلیل مهم تر این که موسساتی وجود دارند که ادبیات عرب را به زبان های دیگر دنیا ترجمه می کنند. این باعث ترویج ادبیات عرب می شود. مثلا خانم سلمی الجیوسی شاعر مشهور فلسطینی موسسه ای برای ترجمه ادبیات عرب به زبان انگلیسی دایر کرده است. این موسسه تا به حال ۶۰۰ کتاب ادبی عربی ترجمه و در کشورهای انگلیسی زبان منتشر کرده است. حساب کنید موسسه ای در ایران ۶۰۰ کتاب به زبان های دیگر ترجمه و منتشر کند. فرهنگ و ادبیات کشور ما زبانزد جهان می شود.
با شرایطی که توصیف می کنید، چرا جهان عرب به جز نجیب محفوظ، نوبل دیگری نگرفته است؟
نوبل حسابش فرق می کند. متر و معیارش هم فرق دارد. خیلی ها می گویند جایزه نوبل ادبیات تابع مسائل سیاسی است. حداقل در سال هایی شاید این گفته واقعیت هم داشت، اما در کشورهای عربی جوایز ارزنده ای هم هست که خیلی از شاعران ونویسندگان عرب دریافت کرده اند؛ مثلا جایزه سلطان العویس که شاعری اماراتی بوده و سالانه در پنج رشته ادبی جایزه می دهد و جایزه نقدی اش یکصد و بیست هزار دلار است برای هر نفر.
برای خود شما محبوب ترین شاعر عرب کیست؟
این یک مساله شخصی است. من آثار محمد الماغوط را که شاعری سوری است و چند سال قبل فوت کرد، بسیار دوست دارم.
فضای کارهایش عاشقانه است؟
نه اجتماعی است.
کارهایش را به فارسی ترجمه کردید؟
سال ۱۳۷۰ مجموعه ای از او با عنوان «شادی حرفه من نیست» منتشر کردم. آن مجموعه سرنوشت خوبی نداشت. چون ناشر دچار مخمصه مالی شد و آن کتاب جز در نمایشگاه کتاب پخش نشد.
برای انتشار شعر های این شاعر تلاش مجددی نکردید؟
چرا. کتابی به نشر نگاه سپرده ام که گزیده اشعار محمد الماغوط است. زندگینامه، بررسی ویژگی های شعری او و برخی آثارش را در بر می گیرد. به نظر من او بهترین شاعر عرب است و یکی از مشاهیر که در ایران خوب معرفی نشده است. ما در ایران برخی شاعران عرب را خیلی معرفی کردیم. مثل نزار قبانی، جبران خلیل جبران، محمود درویش و آدونیس اما محمد الماغوط را هنوز معرفی نکردیم و به نظرم برای ما ایرانی ها اشعار او بسیار ملموس تر است.
از میان نویسندگان و شاعران ایرانی، کدام یک در جهان عرب سرشناس ترند؟
در حوزه شعر امروز، مطمئنا فروغ فرخزاد. برای این که بارها ترجمه شده است.
از سوی مترجمان ایرانی یا عرب؟
خود عرب ها. در کویت، حلب سوریه، دمشق، عراق و مراکش آثار او ترجمه شده است. من هم ترجمه کرده ام. همه اشعار فروغ به عربی ترجمه شده و برخی اشعار بارها ترجمه شده است.
از میان نویسندگان کشور ما کدام داستان نویس شناخته شده تر است؟
مهم ترین داستان ایرانی در میان اعراب «بوف کور» است که چند بار ترجمه شده. در کنارش کارهای جلال آل احمد، غلامحسین ساعدی، اسماعیل فصیح و محمود دولت آبادی و زویا پیرزاد هم ترجمه شده است. کتاب رضا امیرخانی به نام «من او» و «قصه های سبلان» محمدرضا بایرامی از طرف حوزه هنری به عربی ترجمه شده ولی هنوز منتشر نشده است. در کل می خواهم بگویم همه این کارها باز هم باعث نشده که چشم اندازی به وجود بیاید.
و با چنین نگاهی همایش شاعران ایران و جهان راه اندازی شد؟
قاعدتا.
قبول دارید این همایش با شکست مواجه شد؟
نه شکست نخورد، متاسفانه در فرهنگ ما وقتی مدیری می آید، کار مدیر قبلی را ادامه نمی دهد. شکست نخورد. به هرحال تجربه ای بود. من برای چنین تجربه ای به خودم می بالم.
البته منظور من نادیده گرفتن زحمات شما به عنوان دبیر هر دو دوره آن نبود.
متوجهم. من اصل موضوع را می گویم. دو بار این همایش برگزار شد. در هر دوره حدود ۵۰ شاعر خارجی به ایران آمدند. حداقل نتیجه اش این بود که این شاعران با ایده ها، فکرها و فضاهای جدید از ایران به کشورشان بازگشتند. همین باعث می شود در آثارشان، خاطرات و سفرنامه هایشان و همچنین مصاحبه هایشان چشم انداز دیگری را از ایران ترسیم کند. بیش از این چه می خواهیم؟ من می گویم فرقی ندارد چه کسی وزیر ارشاد است، این موضوع یک موضوع ازلی است و باید ادامه پیدا کند. امروزه گفت وگوی رویاروی، کار صد کتاب را می کند. وقتی یک شاعر خارجی با یک شاعر ایرانی رودر رو حرف می زند و ارتباطی شکل می گیرد، بسیار ارزشمند است. این شکست نبوده است، می تواند هسته اولیه یک کار دنباله دار باشد.
چند شعر منتشر نشده از محمد الماغوط با ترجمه موسی بیدج
حصار
اشک هایم آبی اند
از بس به آسمان نگریسته
و گریسته ام
اشک هایم زردند
از بس که خواب سنبله های زرین را دیده
و گریسته ام
بگذار فرماندهان به جنگ بروند
و عاشقان به جنگل ها
و دانشمندان به آزمایشگاه ها
اما من
به دنبال یک تسبیح
و یک صندلی کهنه خواهم گشت
که چونان پیشترها
دربان دروازه اندوه خود باشم
حال که
تمام کتاب ها و قوانین و ادیان
تأکید می کنند که من
یا گرسنه می میرم یا دربند
از درگاه تا آسمان
اینک
که باران غمگین
چهره اندوهگین مرا می پوشاند
خواب نردبانی از غبار
از پشت های قوز
و دست های فشرده بر زانو، می بینم
تا به اوج آسمان ها بروم
و دریابم
ناله ها و نیایش های ما به کجا می روند؟
آه دلبرم!
به یقین
تمام ناله ها و نیایش ها
تمام آه کشیدن ها و فریادهای استمداد
که از میلیون ها دهان و سینه
و از آن سوی هزاران سال و قرن برآمده است
اکنون
چون ابر
در جایی از این آسمان گرد آمده است
و شاید هم
اینک حرف هایم
در کنار سخنان مسیح باشد
پس دلبرم!
منتظر گریه آسمان باشیم
سایه و گرمای روز
تمام کشتزاران جهان
بر ضد دو لب کوچک
تمام خیابان های تاریخ
بر ضد دو پای برهنه است
ای یار !
آنان به سفر می روند و ما چشم به راه می مانیم
آنان چوبه های دار دارند
و ما گردن داریم
آنان مرواریدها دارند
ما خال و زگیل داریم
آنان شب و بامداد و شامگاه و روز دارند
ما پوست و استخوان داریم
در گرمای روز می کاریم و در سایه می خورند
دندان هایشان سپید چونان برنج
دندان های ما ترسناک چونان جنگل ها
سینه هایشان نرم و ابریشم وار
سینه های ما غبارآلود
ـ چونان میدان های اعدام
با این حال
ما پادشاهان جهانیم
خانه هایشان انباشته از برگ هایی برای تألیف کتاب
خانه های ما لبریز از برگ های پاییزی
در جیب شان نشانی خائنان و دزدان
در جیب های ما نشانی تندر و رودخانه هاست
پنجره ها دارند
توفان ها داریم
کشتی ها دارند
موج ها داریم
مدال ها دارند
گل و لای داریم
باروها و مهتابی ها دارند
ما طناب ها و خنجرها داریم
و اینک ای یار
بگذار
بر پیاده روها
بخوابیم
وظایف خانگی
حال که در خزان عمرم
و موی سپید بر پیشانی ام دست می کشد
ـ مانند یاسمن دمشقی بر سر هر گذر ـ
چه کسی به من توجه می کند؟
دلدار من
تلفن بزن
و ترس و عذاب بیشتری برایم تقاضا کن
که دیگر اهمیت نمی دهم
آینده ام در گور است
و تماشاچیانم در سر راهم به سوی او
تنها سایه من است
نه
چفیه و عگال و بیابانی بی حد و مرز بخواه
تا به گذشته باز گردم
و پرونده اشک ها و شماره گونه ام را بیاورم
نه
کارت شناسایی و دفتر تلفنم
و گذرنامه ام را به من بده
تا دور پیشانی ام ردیف کنم
تا در مرکز شهر
چون رهبر یکی از قبایل وحشی
چهار زانو بنشینم
و با خرمهره و آینه های رنگی مبادله اش کنم.
نه
قلابی در لب پایین من فروکن
و مرا چون لاشه ای بی جان
تا حومه شهر بکشان
و در یکی از دره ها بغلتان
و اگر پرچم مغرور میهنم
از بالای تیرکش تو را دید
شتابان بگذر
چون بدهکاری از پیش مغازه طلبکارش
![[-]](http://www.flashkhor.com/forum/images/collapse.gif "[-]")
