تآلـآر آوآزهــآی محلی

[L²evi]

موسیقی محلی سیستان و بلوچستان

• 
  

ارتباط مداوم و ناگسستنی با هندوستان موجب نفوذ فرهنگ هند ( و البته بخشی از پاکستان ) در موسیقی بلوچستان شده است . وجود سازهایی چون بینجو ، هارمونیه و دونلی گواه این مدعاست. تولید موسیقی رسانه ای نیز در طی 50 سال گذشته تحت تاثیر همین نغمات بوده و جریان موسیقی بلوچ را دگرگون نموده و تا چهل الی پنجاه درصد نیز به موسیقی سیستان صدمه زده است.
زنان نیز در موسیقی بلوچ ( همچون موسیقی سایر نواحی ایران ) نقش موثری دارند. خواننده زن در میان بلوچها « نازینک» و اواهایشان « بانگه واز» نامیده می‌شود.
موسیقی زنان در قوم بلوچ به دسته‌های زیر تقسیم می‌شود :
1.سَپَت‌ها : به معنی ستایش و تمجید که شاخه ای کهن از آوازهای ستایشی ایرانیان است.
2. وَزبَت ( وَزبد) : که نوعی ترانه توصیفی آئینی است.
3.لالو (لار) : که نوعی ترانه ستایشی ، نیایشی در جهت شکرگزاری از خداست. در این دسته آوازها آرزوی جوانمردی ، شجاعت ، راستی ، مهمان نوازی ، دینداری ، فرمانبرداری و... بیان می‌شود.
4.لیلوها : همان لالایی است و به دسته‌های مختلف تقسیم می‌شود . مثل لالایی شیرخوردن بچه ، لالایی مرگ و فراق که هنگام مرگ نوجوانان و جوانان ناکام می‌خوانند و به آن موتک می‌گویند.
بخش گسترده ای از موسیقی آواهای بلوچی ترانه‌های ذهیروک است که در گذشته نه چندان دور توسط زنان خوانده می‌شده ولی امروزه توسط مردان با ساز خوانده می‌شود. آوازهای جمعی زنان ( جمع خوانی ) که بیشتر بصورت هتروفونیک انجام می‌شود . بعنوان مثال : لالوهای حنابندان ، لالوهای حمام و رخت پوشی عروس و داماد که از میان ان همه تنوع آوایی می‌توانیم به دو صداییهای له لالو لالو له لالو یا لاری لاروک سالونگ منی خدایاداَتا که دو خواننده زن روبه روی هم می‌نشینند، ابتدا نازینک می‌خواند ، هم خوان بیت او را تکمیل می‌کند و جمع پاسخ را بصورت هموفونیک *( دو صدایی) تکرار می‌کنند و ادامه می‌دهند.
مردان بلوچ برای خود موسیقی خاص دارند و چون بیشتر موسیقی خود را به همراه ساز اجرا می‌نمایند به هر آهنگ آن در مفهوم کلی « طرز » می‌گویند. اجرای موسیقی اصیل در بلوچها به عهده نوازندگان و خوانندگان طایفه است که این هنر را از نیاکان خود به ارث برده اند و به آن پهلوان می‌گویند که مشتق از دوکلمه «پهلَو» به معنی دلاور و دانا و « دان» به مهنی خواننده است . این پهلوانان در زمان حاضر دو شیوه اجرایی دارند :
1.ترانه خوانی به زبانهای خاص منطقه
2.ترانه خوانی پارسی که به ان « پارسی وانی » می‌گویند.
این اجرا دو شکل متمایز به لحاظ محتوای درخور مناسبت دارد :
الف ) صوت (سَوت)
ب ) بیت ( شِئر)
اشکال سَوت در شاخه‌های زیر تقسیم می‌شود : موسیقی آئین‌های سور و سوگ، ائینهای باورمدارانه ، آئین کار و تلاش ، خرده نمایشهای آئینی ، توصیف در سه گونه عاشقانه و ساز و حال ، شکار در دو گونه صحرایی و دریایی، آسیاب گردانی و کُشتی و شادی عیدگاه. بعنوان مثال در در عروسی‌ها نغماتی چون حنابندان ، سالونگ داده خدا ، هَلو هَلو هلوهه و... و یا سَوتهای جمعی زن و مرد در راه خانه عروس می‌خوانند : مبارک مانی سالونگ کارارا.
گونه‌های دیگر سَوت : ترانه‌های عاشقانه ، سوتهای صیادی ،موسیقی وصف طبیعت که آهنگهای آن را در مراسم آئینی درمان و توسل نیز اجرا می‌کنند مانند ساز سیمرغ ، ساز مار ، ساز مام (خرس) ، زِی مُر ( موج و ساحل) و... ( برخی از این نمونه‌ها در موسیقی قلندری یا همان گواتی بلوچستان اجرا می‌شود.
ذهیروک ( زئیروک ) دسته دیگری از موسیقی زنان است که مردان امروزه آن را باساز به صورت گروه نوازی با تمبورک ، رباب ، قیچک ، دهلک و خواننده به اجرا در می‌آورند. ذهیر به معنای یاد دلتنگی و آرزوی دیدار توام با اندوه است که با پسوند اوک ترکیب شده و نوعی فراق و هجرانی است که به دسته‌های بسیار تقسیم می‌گردد، نظیر :
1. اشرف در زهیروک
2. جنوزامی زهیروک
3. زامرانی زهیروک
ولی در اصل این گونه اوازها که تلخی فراق در ان نهفته است مربوط به زنان بوده و به نوعی بانگ بانوی کوه و بانگ بانوی ماه نزدیک است که در گذشته ای نه چندان دور زنان در بن سخره‌های کوه به طور پنهان و یا در نیمه‌های ماه در لب چشمه و یا چاه و یا نهر آب بطور جمعی می‌خوانده اند.
موسیقی آئینی : تعریف کلی به نام لِیب دارد و به هنگام چوب باریهای شادیانه و رزمی به آن لَتّی لَیب ( لت : چوب) می‌گویند و به هنگام موسیقی توسل و درمان چهار تعریف خاص می‌یابد : سازء لیب ( بازی ساز ) - کُپار ء لیب ( بازی کپار) – ولاگ لیب ( لاگ بازی ) – هونء لیب ( بازی خون) و هنگامی که لیبها را به بررسی آرویم همگی نغمات آن در شاخه بازیهای آئینی قرار می‌گیرد. نعت به معنای به همراه مدح که با عنوان گویشی بومی « نات » نامیده می‌شود از جمله آوازهای مذهبی غنی و مهم است که در مراسم شبتاکی به همراه آوازهای سپت و وزبت خوانده می‌شود. در هنگام اجرای ترانه‌ها و بیتها نوازندگان دیگری که خواننده و نوازنده اصلی را با ساز مشابه همراهی می‌نمایند پنجگی می‌نامند و اگر یک نفر هم ساز بنوازد و هم بخواند تَکه زن می‌نامند
موسیقی در سیستان از تولد تا مرگ دخالت دارد. مجریان موسیقی سیستان را می‌توان  به دو شاخه مردان و زنان  تقسیم کرد.
مهمترین بخش موسیقی سیستان ترانه خوانی است که به آن « سیتک» می‌گویند. سیتک‌ها در قالب دو بیتی اجرا می‌شوند و بیشتر دارای چهار مصرع هم وزن هستند. قافیه‌ها الزامی به یک شکل بودن ندارند. می‌توان سیتکها را به چند دسته تقسیم کرد :تمثیلی ، برزگری، شبانی، توصیفی، کوچ ، عاشقانه، کنایی، طنز، رزمی و مذهبی !
غزل خوانی آئینی به خصوص در بخش آئینهای سور نوعی دیگر از ترانه خوانی در موسیقی سیستان است. مانند موسیقی عروسی در شاخه‌های زیر: پشت درخانه عروس، سینی گردان ، حنابندان، سرتراشک، حمام بری، لینگوته ( لباس پوشاندن) و بازگرداندن«لَپّه ها» مهمترین بخش موسیقی مربوط به توصیف طبیعت است. مانند لپه صبوری، لپه هامون، لپه هیرمند. لَپ همان سرریز است و این نغمات حکایت از چگونگی اهمیت آب در طبیعت خشک سیستان و بلوچستان است. و یا مقام « که کووی» که زندگی یک پرنده را دنبال می‌کند.
موسیقی کشاورزی ( برزگری) دسته دیگر از موسیق  ناحیه سیستان است که شامل بازیهای آئینی مربوط به اسطوره کشت ( آئین‌های تموزی) می‌باشد و به شخم زدن ، کشت ، درو، دسته کردن خوشه ها، باد دادن و خرمن کوبی تقسیم می‌شود و از لحاظ ضرب آهنگ ( ریتم ) به یک ضربی، دو ضربی، سه ضربی، چهرضربی تقسیم می‌شود.
موسیقی بازی‌های آئینی دسته‌های متفاوت دیگری به عنوان نمایشی و رزمی حماسی دارد که برحسب حرکت و ضرب آهنگ ، یکی از زیباترین موسیقیهای ایران محسوب می‌شود. این بازی‌ها از یک چاب (ضرب) تا دوازده چاپ گسترش و ضرب آهنگ دارد و در کنار آنها رقص دهل ، رقص دستبند و رقص دستمال و رقص گردونه از همه زیباتر است.
موسیقی حماسی سیستانی نیز اشکال قابل تامل و بررسی خوبی دارد چونان «حماسه میرزابیک»  و یا «کؤرنامه نیمروز» که بیشتر به آوازهای باستانی  سوگ حماسه خوانی شبیه اند. کؤرخوانی همان جمع خوانی یا کر است که زنان به اتفاق در سیستان انجام می‌دهند.موسیقی نقل حماسه قسمت مهمی است که به آن «آسوکه» می‌گویند و تنوع نغمه خوبی را دارا می‌باشد. علاوه بر اینها ترانه‌های مربوط به بادهای 120 روزه عاشقانه هایی همچون پینارگُل ، هی دختر دهدار کی می‌شی مسلمان، آی سیا کجک جان جان، بانو بانو جانم ، آی انار انار اشاره کرد.
بخش گسترده ای از موسیقی سیستان که از نهاد مذهبی قوی و غنی برخوردار است دسته موسیقیهای توسل و درمان است  که در میان سیستانی‌ها به دو عنوان اجرا می‌شود :
1.اذکار : مانند ذکر 12 امام
2.مجالس زمزمه : مانند زمزمه حیدری که برای جن زدگان می‌خوانند.