الکی! مثلا ما خیلی می فهمیم!

[spent †]

افشین داورپناه: اینکه جامعه ایرانی از هر چیزی به زغم خود «جُک» می سازد را یقینا باید نوعی «کنش اجتماعی» تلقی کرد؛ کنشی در قبال شرایط و وضعیت موجود جامعه، با این توضیح که دلایل چنین کنش هایی نزد گروه های اجتماعی گوناگون، الزاما یکی نیست. هر گروه می تواند ساختار یا قالب هر جوک را با هدف، نیت و محتوای فرهنگی موردنظر خود هماهنگ کند.

به نظر می رسد جامعه ایرانی در این مورد و در ادامه تجربه «جوک سازی های همگانی» که در سال های اخیر اتفاق افتاده، وارد مرحله جدید- و جدی تری- شده است؛ «جدید» از این نظر که فرآیند جوک پردازی یا جوک سازی همگانی، ساختارها و قالب های جدیدتری را برای این کار تولید کرده است، و «جدی تر» از این نظر که، عمل جوک سازی، به عنوان گونه ای از کنش اجتماعی، الف- فراگیرشده، ب- تنوع محتوایی بیشتری یافته، ج- کارکردها و دلالت های فرهنگی آن متنوع تر و در عین حال پیچیده تر شده است و...

بنابراین، «جوک سازی همگانی» دیگر نه به عنوان مقوله ای که صرفا دارای کارکردهای فرهنگی- اجتماعی سرگرم کننده گی یا هزل و هجو است و یا بیشتر هدف «خندان» را دنبال می کند، بلکه ضروری است تا به عنوان کنشی اجتماعی (سیاسی- فرهنگی) موردتوجه پژوهشگران و بیش از آن سیاستمداران سیاستگزاران و مدیران فرهنگی قرار بگیرد. در آخرین مورد از «پویش همگانی جوک سازی» در ایران، گونه ای از «جوک پردازی عمومی» که به نام جوک های «الکی،مثلا...» می شناسیم، این جوک ها، نوشتاری است. فقط ظرف مدت یک هفته، بخش وسیعی از تعداد پیامک های منتشرشده در فضای مجازی و شبکه های ارتباطی اجتماعی را به خود اختصاص داد.

فقط ظرف 24 ساعت اولیه، 175 جوک در این قالب، ثبت شد! قالب جوک پردازی «الکی! مثلا...!» را همان گونه که پیش از این اشاره شد، از نظر اهمیت باید رخداد جدید و قابل توجهی تلقی کرد؛ در اینجا به طور اختصار و براساس «ساختار» و «کارکرد» این الگوی جوک پردازی، به برخی از مهم ترین نکات در این باره اشاره می شود:

الف- سادگی و ظرفیت بالای عمومی شدن الگوی «الکی! مثلا...!» ساختار یا الگوی تولید این «جوک سازی» بسیار ساده است و در عین حال، ظرفیت بالایی برای طرح انواع موضوعات دارد؛ سادگی این ساختار یا الگو باعث شده است تا افراد گوناگون بتوانند شخصا به تولید جوک در این قالب بپردازند- توجه داشته باشیم که «جوک سازی» در هر حال توانمندی ویژه ای می طلبد- هرکسی توانایی جوک ساختن ندارد، همانطور که جوک گفتن نیز توانایی های مخصوصی می طلبد.

اما قالب یا الگوی جدید «الکی! مثلا...!» به گونه ای است که بسیاری از افراد می توانند در قالب آن، مفاهیم و متحوای مورد نظر خود را به جوک تبدیل کنند؛ هرچند ممکن است این جوک، برای دیگران چندان هم «بامزه» نباشد. افراد برحسب توانایی های شخصی شان در استفاده از خلاقیت، اطلاعات و منابع ادبی مثل «ایهام»، «استعاره» استفاده از توانایی های «بین متنی» و... براساس گرایش ها و خواستگاه سیاسی، فرهنگی، اقتصادیشان می توانند جوک خودشان را تولید کنند!

ب- توانایی بالا در بیان انتقادها و سخنان ممنوع: ساختار و شیوه بیان در این نوع جوک گویی به شهروندان اجازه می دهد تا حتی آنچه را که به دلیل ممنوعیت ها، تابوها و ملاحظات فرهنگی، سیاسی در شرایط عادی نمی توانند بیان کنند، در این قالب به راحتی بیان کنند. درواقع، آن ها می توانند حرف هایشان را بزنند بدون اینکه از عواقب بیان آن هراس داشته باشند، زیرا راه فراری برای آن ها باقی می گذارد و آن هم اینکه «شوخی کرده اند».

شما می توانید هر حرفی را بزنید و در پایان بگویید «الکی! مثلا...»، درواقع، گویی در این الگو با نوعی «کنش غیرصادقانه زبانی» مواجهیم که به شدت متاثر از شرایط اجتماعی است! در این الگو، امکان بالایی برای کاربرد محتواهای «فرازبانی»، «بینا متنی» و وجوه «کتابی» و «استعاری» زبان وجود دارد.

ج- «جوک گویی و جوک سازی» و نیاز جامعه به شادی: یقنا بخش عمده کارکرد جوک هایی که در این الگو تولید می شود نیز سرگرمی و یاجاد خنده شادی است؛ جامعه ایرانی، تشنه شادی است.میل به شادی تا حدی است که افراد گاه به هر بهانه به دنبال تولید شادی و خنده اند. حتی اگر این شادی و خنده به بهای تمسخر یا هزل و هجو دیگران نیز انجام شود، دارای دلالت های اجتماعی است.

در نظر بگیریم که از همه افراد جامعه نمی توان انتظار داشت که در فضایی پراسترس، مبهم و مغموم، به دنبال تولید جک های پاستوریزه یا طنز به اصطلاح فاخر باشد! از همین روست که موضوع و دستمایه بخش قابل توجهی از جوک هایی که در قالب «الکی! مثلا...» تولید می شود در عین انتقادی بودن، مربوط به موضوع های ارزشی و دینی است؛ یعنی موضوعاتی که در شرایط عادی جامعه نمی توان آن ها را به شوخی گرفت!

د- «جوک گویی و جوک سازی» و سرعت بخشیدن به فرآیند «عرفی شدن»: همان گونه که گفته شده، نیاز جامعه ایرانی به شادی (گاهی به هر قیمت) و انتقاد به شرایط موجود، گاه باعث می شود که در الگوی جوک سازی «الکی! مثلا...» حتی موضوعاتی که برای بخش عمده ای از جامعه ارزشی قلمداد می شود نیز دستمایه جک پردازی قرار بگیرد؛ موضوعاتی که در شرایط عادی جامعه نمی توان آن ها را به شوخی گرفت و بعضا در هاله ای از احترام یا قداست است؛ مثل موضوعات دینی و مذهبی. این جک گویی ها حتی در بین گروه های مذهبی نیز دیده می شود. فرایندی که در طولانی مدت به «عادی سازی»، «معمولی سازی» یا «دنیوی شدن» مقوله هایی منجر می شود که پیش از این «مقدس» تلقی می شدند یا شوخی با آن ها، قبیح تلقی می شد.

ه- «جوک گویی و جوک سازی» به مثابه مکانیسمی برای تقویت فضای «همزیستی»، «انسجام اجتماعی» و همچنین به مثابه مکانیسم تغییر شکل یافته ابراز «تفاوت»، «تعارض» و «خشونت» «جک گویی»: از رویکرد انسان شناخت، می توان جوک را گونه ای از «کنش متقابل» دانست که فضای تفاوت، تعارض و حتی خشونت را به نوعی بازی تبدیل می کند و از این طریق باعث تقویت حس «رواداری»، «همزیستی» و تلطیف فضای اجتماعی و از این رو تقویت انسجام گروهی یا اجتماعی شود.

درواقع، جوک سازی شیوه ای است برای تقویت همبستگی اجتماعی در بین مردمی که علی رغم تفاوت های فرهنگی، سیاسی و اقتصادی، به دلایل گوناگون، از مواجه های مبتنی بر خشونت با یکدیگر، بیزارند. آن ها با تبدیل هر پیام و محتوایی به جوک- حتی پیام ها و موضوعات جدی سیاسی، اخلاقی، دینی و...- تلاش می کنند تا فضای اجتماعی را تلطیف کنند- اگرچه همچنان در جک ها تلاش می کنند تا حرف های خودشان را بزنند و فاصله بین خودشان و دیگران- دیگرانی که در گروه آن ها قرار ندارند- را حفظ کنند.

در این ساز و کار اجتماعی، «تفاوت ها»، «تعارض ها» و «خشونت» موجود در روابط میان فردی و گروهی، در قالب جک گویی و جوک سازی (و انواع لطیفه و انواع طنز) نمود پیدا می کند؛ در الگوی جوک های «الکی»، نمونه های فراوانی وجود دارد که نشان دهنده استفاده جامعه ایرانی، از این مکانیسم است! «زبان» به عنوان یک مقوله جدی اجتماعی- که در ارتباط تنگاتنگ با قدرت، فرهنگ و ایدئولوژی قرار دارد- در ایران هرگز به طور جدی مورد توجه قرار نگرفته است؛ ظاهرا این گزاره که «زبان» بازنمود فرهنگ و شرایط اجتماعی است، نیز در عمل چندان کنترل پذیر نیستند.

در زندگی روزمره نمی توان با صدور بخش نامه و...جلوی حرکت یا کنش ها و تغییرات زبانی را گرفت؛ مردم براساس نیازهایشان، زبان (چه در وجه گفتاری و چه در وجه نوشتاری) را به گونه ای خلاقانه دستکاری می کنند، گونه های ادبی می آفرینند و... مردم و زبان، راه خودشان را می روند. رخداد زبانی «جوک سازی های فراگیر و عمومی» در جامعه ایرانی را باید نشانه آشکاری از ظرفیت های اجتماعی زبان تلقی کرد؛ خنده و شادی آفرینی، انتقاد از شرایط فرهنگی اجتماعی موجود، توانایی در بازنمایی اوضاع جامعه و دیدگاه ها، خواست ها و آرزوها، مهم ترین کارکردهایی است که «جوک سازی های فراگیر و عمومی» دنبال می کند؛ در سال های اخیر امکانات فضای مجازی و ابزارهای ارتباطی جدید نیز فرآیند تولید و بازتولید این ظرفیت های زبانی و بازنمایی واقعیت های اجتماعی را به نحو چشمگیری سرعت بخشیده و تقویت کرده است.

با وجود این، متاسفانه علیرغم اهمیت شناسایی و توجه به مکانیسم ها و اهداف چنین کنش هایی در شناخت و تحلیل وضعیت جامعه و مسائل و مشکلات آن و همچنین نقش تعیین کننده آن در شناسایی نقاط و موضوعات حساس و بحران خیز جامعه، بررسی چنین کنش هایی همچنان به دلیل کم اهمیت پنداشته شدن، کمتر مورد توجه قرار می گیرند.