آزادی را هم اضافه کنیم

[ИĪИĴΛ ИĪƓĤƬ☛]

از دیرباز امام غزالی پنج مصلحت «دین»، «عقل»، «نسب»، «مال» و «عِرض» را مصلحت های بنیادین برشمرده است. شمار زیادی از فقیهان شیعی و سنی این استنتاج غزالی را پسندیده، به دیده تحسین نگریسته و در نگاشته های خود تکرار کرده اند. آنچه بر جذابیت این مصالح می افزاید اینکه آنها همچنان که به برخی مصالح اجتماعی نظر دارند، مصالح فردی مانند عقل، مال و عرض را هم که اصولا اموری فردی هستند، پوشش می دهند. توجه به فرد در این تقسیم بندی به خوبی برجسته است.

۲ غزالی برای بیان اهمیت این مصالح اصولا از جرم انگاری آنچه به این مصالح زیان می رساند، مدد جسته است. جرم انگاری زنا برای پیشگیری از تعرض به نسب، جرم انگاری قذف برای جلوگیری از تعرض به آبرو، جرم انگاری قصاص برای پاسداشت احترام جان آدمیان، جرم انگاری ارتداد برای نگاهبانی از دین و دین ورزی و جرم انگاری شرب خمر برای محافظت از گوهر عقل قلمداد شده است.

۳ غزالی در این باره به نص خاصی از متون دینی استناد نکرده است. او برداشت خود از دیدگاه شرع درباره مهم ترین مصالح را بیان کرده است. دیگری می تواند با نگاهی دیگر و از چشم اندازی دیگر به حساسیت های شارع نظر بیفکند و مصالح بنیادین در نظر شرع را به گونه یی دیگر تفسیر و تعبیر کند.

۴ مصالح بنیادین دیگری هم وجود دارند که در نظر شرع اقدس با اهمیت اند؛ ولی غزالی آنها را یادآور نشده است. نخست باید به مصلحت «آزادی» اشاره کرد. از ممنوعیت شرب خمر و دیگر مناقیات عقل برمی آید که شارع مقدس، به عقل انسانی همچون گوهری پویا و فعال می نگرد، نه صرفا حالتی بالقوه. لازمه جدایی ناپذیر چنین عقلی البته «آزادی اندیشه» است.

به همین ترتیب در جرم انگاری های مربوط به آدم ربایی و حبس انسان، شارع مقدس به «آزادی» انسان اهمیت داده و آن را مصلحت یا ارزشی بنیادین قلمداد کرده است. نیز برخورد شدید کیفری با کسی که انسان آزادی را برده قرار دهد یا از راه به فروش رسانیدن وی با او کالاگونه معامله کند از ارج و منزلت «آزادی» از نظر شارع دلالت می کند. در برخی متون دینی با کسی که انسان آزادی را به عنوان برده بفروشد، همچون سارق رفتار شده است. قرآن مجید از زبان یوسف (ع) آدم ربایی را بدتر از دزدی مال برشمرده است. [یوسف (۱۲): ۷۷] برای دفاع از منزل و حریم خصوصی، قتل مهاجم البته با شرایطی تجویز شده است. می بینیم که جلوه های گوناگون آزادی انسان از مصالح بااهمیت به نظر شارع بوده است. نادیده گرفتن این مصلحت بنیادین هرگز روا نیست. «امنیت» از دیگر مصالح بنیادین است؛ مصلحتی که برای پیشگیری از تعرض به آن، محاربه و افساد فی الارض جرم قلمداد شده است. پیداست که امنیت مورد نظر شارع چنان است که در گام نخست امنیت شهروندان، جامعه و پس از آن دولت و حاکمیت صالح وشایسته را تضمین می کند. در جرم انگاری زنا و همجنس گرایی تنها حفاظت از نسب مورد نظر شارع نبوده است؛ «عفت» هم همچون مصلحتی مهم مورد نظر شارع بوده است. بر فرض که بتوان بر مفسده تولد افراد فاقد نسب صحیح به گونه یی غالب آمد، باز هم مقصود شارع حاصل نشده است. ادله یی که تلاش برای گسترش روابط جنسی ناسالم را جرم قلمداد می کند، اهمیت «عفت» همچون ارزشی بنیادین را به خوبی نشان می دهد.

به همین ترتیب شکنجه در متون دینی شدیدا نکوهش شده است و برای ارتکاب آن حتی برای بردگان آن روز مجازات های سخت پیش بینی شده است. این به معنای آن است که شارع مقدس به «کرامت انسان» بها می دهد و آن را مصلحتی غیرقابل نقض قلمداد می کند؛ چه شکنجه در ذات خود ناقض کرامت و حرمت انسان است. واکنش شدید شارع به جرم تجاوز به عنف که همه احکام و مسائل آن با زنای همراه با تراضی متفاوت است برای برخورد با تعرض به «کرامت انسان» است. در زنای به عنف، کرامت انسانی که به هر دلیل مایل نبوده به یک رابطه خاص تن در دهد آشکارا نقض شده است. این مصلحت با مصلحت دفاع از نسب به کلی متفاوت و خود مصلحتی بنیادین است. هم از این روی تفاوت نمی کند که تجاوز به عنف با جنس موافق صورت گیرد یا با جنس مخالف. این کار ممکن است در نهان صورت گرفته باشد و عرض و آبروی مجنی علیه در عموم مخدوش نشده باشد، اما به کرامت و حیثیت بزه دیده در هر حال تعرض شده است. پس مصلحت مورد نظر در این باره عرض به معنای خاص آن نیست.

و سرانجام شارع مقدس به «نظم و انتظام اجتماعی» سخت بها می دهد، چه این مصلحت ضامن بقای نوع انسانی است. شاید مصلحت اخیر جنبه آلی داشته باشد و زمینه ساز تحقق دیگر مصالح باشد یا شاید بتوان آن را به مصلحت امنیت به معنای گسترده آن بازگرداند ولی در هر حال شماری از عناوین مجرمانه موجود در متون دینی به پاسداشت این مصلحت ناظر است. حتی به بیانی که جای شرحش نیست شاید برخی از مصالح پیش گفته به این مصلحت بازگشت کنند و مصلحت نظم، از مصالح آلی و مقدمی نباشد. می بینیم که با این نگرش، شمارگان مصالح بنیادین از نظر شرع، دست کم به ۱۰ مصلحت می رسد. به پنج مصلحت مورد نظر غزالی می توان «آزادی»، «کرامت انسان»، «امنیت»، «عفت» و «نظم» را هم افزود. بی گمان آنها با نگاهی دیگر تاب توسعه بیشتر هم دارند.

۵ درست است که گاه این مصالح را می توان به یکدیگر ارجاع داد و از شمارگان آنها کاست اما این تقلیل ضرورتی ندارد. مصالحی که در واقع مهمان هستند را باید با شفافیت و صراحت شناسایی کرد، شناساند و بر پاسداشت آنها تاکید کرد و حتی از حکم تزاحم آنها در فرض های گوناگون به گونه یی که مصالح فردی رنگ نبازند، سخن گفت.

۶ تغییراتی از این دست در چگونگی برداشت از متون دینی یادآور دست کم دو نکته مهم است؛ نخست اینکه در چارچوب هایی که از گذشتگان به ارث برده ایم محصور و محدود نباید ماند. آنها ضمن اینکه الهام بخشند نباید همچون ساختارها و قالب هایی ایستا و غیرمولد قلمداد شوند و چشمه جوشان اندیشه ما را بخشکانند. دوم اینکه نوع نگاه و نگرش ما به متون دینی بسیار تعیین کننده است. نوع تعامل ذهنی ما با متون _حتی متون مقدس_ می تواند دستمایه برداشت ها و حتی رویکردهای جدیدی باشد. مهم این است که ما از قرارگرفتن در پارادایم های نو و تنفس کردن در فضاهای جدید نهراسیم و متون را از چشم انداز پیامی که برای جامعه امروز دارند، بخوانیم. از این رو است که آن گونه که متون خود خبر داده اند فهم درست پاره یی از متون به گروهی ژرف اندیش و متعمق در آخرالزمان اختصاص دارد. این به معنای آن است که آنها پیوسته چشم به راه نگاه باز و بصیرانه دین پژوهان حوزه های گوناگونند.