نگاهی به وضعیت زبان فارسی در تونس، از گذشته تا حال

[Meteorite]

نگاهی به وضعیت زبان فارسی در تونس، از گذشته تا حال

 

اگرچه تاریخ انتقال واژه‌های زبان فارسی در تونس، بر اساس نوشتۀ مرحوم عثمان الکعاک، نویسندۀ کتاب تاریخ روابط تونس و ایران و از مورّخان بزرگ تونسی، توسط تجار کاروان‌های بازرگانی در قالب کلمات تجاری قطعی است، قطعی‌تر از آن مربوط به سال پنجاه هجری قمری است؛ یعنی هنگامی که اولین کاروان خراسانیان ایرانی وارد افریقیه شدند و بعدها شهر تاریخی قیروان که همان کاروان است را بنا نهادند. از آن زمان، برطبق قاموسابن‌منظور قفصی تونسی، بیش از هشتصد کلمۀ فارسی معرب در زبان عربی و لهجۀ تونسی وارد شد که از جملۀ آن‌ها دینار و شیرین و شیراز و دیوان و برید و مانند آن‌هاست. این کلمات تا حدی در زبان و لهجۀ مردم تونس کاربرد روزانه دارد که امکان حذف آن به هیچ عنوان وجود ندارد.

    بعد از این تاریخ طولانی رخوتی در استمرار این تبادل زبانی در تونس پیش آمد، تا آنکه حدود پنجاه سال پیش، هم‌زمان با تأسیس دانشگاه تونس، بار دیگر این نیاز احساس شد و بعضی از اساتید تونسی که به زبان‌های دری وارد و با آن آشنا بودند، همچون دکتر علی الشابی و عثمان الکعاک، به مقدار توانشان به آموزش زبان فارسی نیز پرداختند. این نیاز به این دلیل بود که بسیاری از مخطوطات عصر فاطمی و نسخه‌های قرآنی با ترجمۀ فارسی در کتابخانه‌های رقاده در قیروان و تونس وجود داشت و هنوز هم وجود دارد، که فهمیدن محتوای آن‌ها نهضت ترجمه را می‌طلبید، ولی به دلیل ضعف اساتید این آمال محقق نشد، تا آنکه هم‌زمان با انقلاب اسلامی و خروج تعدادی از ایرانیان و نیز ازدواج‌های دانشجویی و بازگشت بعضی از دیپلمات‌های تونسی به کشورشان که فارسی را به‌خوبی فراگرفته بودند، زمینۀ تحولی بزرگ در فارسی‌آموزی شکل گرفت و با تشکیل دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی تونس که به نهم آوریل شهرت یافته است، تلاشی مضاعف برای پر کردن این خلأ آغاز شد. اولین نسل دانشجویان این دانشکده که دکتر جمعه و دکتر جمنی از زمره آنان بودند و در آن زمان دانشجوی ادبیات عرب بودند، برای فرصت مطالعاتی و گذراندن یک دورۀ آموزشی زبان فارسی در ایران انتخاب شدند که با شروع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران این سفر انجام نپذیرفت.

    علاوه بر موارد فوق تعدادی از اساتید تونسی در پاکستان و مصر به آموزش فارسی اهتمام داشتند که پس از فارغ‌التحصیلی در رشته‌های تخصصی خود که اکثراً الهیات بود، متولی امر تدریس در دانشکدۀ اصول دین دانشگاه الزیتونه شدند و در این میان، دکتر فرید قطاط نیز که خود دکتری الهیات را از همین دانشگاه دریافت کرده بود، در اوایل انقلاب اسلامی با دختری ایرانی ازدواج می‌کند و آرام‌آرام با زبان فارسی آشنا می‌شود و سپس از حدود دوازده سال پیش در دانشکدۀ اصول دین به تدریس این زبان اهتمام می‌ورزد.

    دکتر جمنی، استاد ادبیات مقارن دانشگاه تونس، معتقد است تا این تاریخ حدود پنج‌هزار دانشجو با زبان فارسی آشنا شده بودند و علاوه بر قواعد کلی زبان، بسیاری از کلمات را نیز حفظ کرده بودند که به دلیل فاصلۀ زمانی زیاد، جز جملاتی اندک مانند «به نام خداوند بخشندۀ مهربان» و «ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند/ تا تو نانی به کف آری و به‌غفلت نخوری» و «بنی‌آدم اعضای یکدیگرند/ که در آفرینش ز یک گوهرند» و «الا یا ایها الساقی ادر کأساً و ناولها/ که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکل‌ها» و جملاتی در معرفی خود و مانند آن در خاطره‌ها نمانده است.

    از زمان راه‌اندازی بخش فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تونس که از حدود دوازده سال پیش بوده است نیز سالانه به طور متوسط دویست نفر در محل نمایندگی با زبان فارسی آشنا شده‌اند و افرادی همچون آقایان حسنی شقیر و دکتر فرید قطاط در کنار نمایندگان فرهنگی اعزامی و بعضاً همسرانشان به امر تدریس زبان مشغول بوده‌اند.

    حدود سه سال است که به همّت رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در تونس و در پرتو بیداری اسلامی و ایجاد فضای آزادی و امکان ارتباط آزادانه‌تر با محیط‌های دانشگاهی و نیز انستیتو بورقیبه که تنها مؤسسۀ رسمی دولتی آموزش زبان‌های خارجی و وابسته به دانشگاه تونس است، با هماهنگی با رؤسای دانشگاه‌ها، در سه مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد و دکتری، زبان فارسی به‌عنوان زبان اختیاری تدریس می‌شود. در حال حاضر در دانشگاه‌های تونس و سوسه و دارالمعلمین در سه مقطع زبان فارسی توسط دکتر فرید قطاط و در دو مقطع کارشناسی وکارشناسی ارشد در دانشگاه زیتونه توسط دکتر منصف الحامدی، از فارغ‌التحصیلان جامعة المصطفی[sup](ص)[/sup] و در مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد و دکتری در دانشگاه‌های نهم آوریل و منوبه، توسط دکتر سام خانیانی، استاد اعزامی از سوی وزارت آموزش عالی کشورمان، تدریس می شود.

    زبان فارسی علاوه بر اماکن فوق در محل رایزنی، در سه مرحلۀ ابتدایی و متوسطه و ترجمه، توسط صادق رمضانی گل‌افزانی، رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در تونس و خانم زینب الحریبی، از فارغ التحصیلان دانشگاه علم و صنعت، تدریس می‌شود.

    از نکات قابل توجه اینکه تلاش‌های آموزشی در طول دوره‌های مختلف به‌قدری سودمند بوده است که هم‌اکنون بعضی از فارسی‌آموزان، علاوه بر ترجمۀ متون از عربی به فارسی و فارسی به عربی، به سرودن اشعاری به زبان فارسی اهتمام دارند.

    بدیهی است از مهم‌ترین دلایل فراگیری زبان فارسی در تونس تأثیرات مهم انقلاب اسلامی در تحولات جهانی و منطقه‌ای و سرعت پیشرفت علم در آن، علی‌رغم محاصره‌های اقتصادی، در پرتو رهبری‌های داهیانۀ حضرت امام خمینی[sup](ره)[/sup] و مقام معظم رهبری، دام‌ظله‌العالی، بوده است.

    برگزاری میزگردهای ادبی توسط رایزنی فرهنگی کشورمان در تونس در محل نمایندگی و مؤسسات علمی در این کشور نیز کمک زیادی در ایجاد علاقه‌مندی برای فراگیری زبان فارسی داشته است. از جملۀ این همایش‌هاست «همایش ادبی عشق‌ورزی به میهن از نگاه ابوالقاسم فروسی و ابوالقاسم شابی»، با همکاری دانشکدۀ ادبیات دانشگاه سوسه، و همایش «جامعه در شعر حافظ شیرازی»، با همکاری وزارت آموزش عالی تونس و کتابخانۀ ملی این کشور با حضور بزرگان کشورمان، همچون دکتر محمدجعفر یاحقی و آقای موسی اسوار و دیگران.

    زبان فارسی در تونس با بهره گیری از تجارب اساتید و روش‌های متناسب با محیط‌های آموزشی متنوع و متفاوت است و کتاب آموزشی دکتر یدالله ثمره و نوارهای آموزشی کوثر و فیلم‌های ایرانی و مانند آن نیز تأثیر فراوانی در این یادگیری داشته است. استقامت و پایداری و پای‌فشاری در آموزش زبان فارسی در تونس دوطرفه است و به مصداق «مستمع صاحب‌سخن را بر سر شوق آورد»، رابطۀ طالب و مطلوب در این کشور به جایی رسیده است که رئیس دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی سوسه آمادگی خود را برای ایجاد بخش ایران‌شناسی با معماری ایرانی و کرسی دروس زبان و ادبیات فارسی و کتابخانۀ تخصصی ایران‌شناسی و تاریخ و جغرافیا و اقتصاد، مشروط بر سرمایه‌گذاری از سوی جمهوری اسلامی ایران، اعلام کرده است که باید این فرصت را مغتنم شمرد که فرمودند:

قدر وقت ار نشناسد دل و کاری نکند

بس خجالت که از این حاصل اوقات بریم