كدام شب؟

[bOoOoOy]

شب قدر، همچنان كه كه در ادبیات فكری شیعه جایگاه ویژه ای دارد، در میان فرقه های دیگر اسلامی نیز جایگاهی خاص دارد.
شیعه و اهل سنّت اگر چه در برخی موضوعات مرتبط با شب های قدر و آیین ها و مناسك ویژه آن، اختلاف نظرهایی دارند، اما در اهمیت آن تردید روا نمی دارند.
سرچشمه این اتفاق نظر ، آیات قرآن كریم و سرچشمه اختلاف نظرها نیز تأثیر و تأثر اختلاف برداشت ها از این آیات است، كه در میراث حدیثی هر دو فرقه رسوخ یافته است.
در نوشتار حاضر، سه وجه از موارد مرتبط با شب قدر را، براساس كتب روایی و شروح تفسیری اهل سنت تقریر می كنیم: زمان شب قدر، عمومیّت شب قدر و نزول قرآن در شب قدر.
۱.زمان شب
شب قدر، اگر چه در تواتر روایات شیعی، قطعاً از شب های دهه سوم ماه مبارك رمضان شمرده می شود و تردید در آن نیز به دلیل روایات منقول از معصومان(ع) و نیز تفاوت تفاسیر روایات است، اما از این حیث كه شبی خارج از ماه مبارك رمضان نیست، مورد اجماع كلی و قطعی است.
در میراث روایی و تفسیری اهل سنت، ابتدا در این خصوص و سپس در قطعی بودن جایگاه این شب در ماه رمضان تردید و تفاوت وجود دارد. دسته ای از روایات، همچون روایت مشهور ابوحنیفه در «شرح الازهار»، بر این اعتقاد تأكید می كنند كه شب قدر قطعاً نمی تواند در این دهه باشد، بلكه در تمامی شب های سال پنهان است.
این روایت، كه در ضمن مسئله ای فقهی وارد شده، چنین است:«شب قدر، در میان شب های سال پنهان است و اگر كسی طلاق همسرش را مشروط به وقوع آن در شب قدر نماید، بدون گذشت یك سال كامل، طلاق واقع نشده است» (۱).
این حكم واره و در واقع روایت مستند، به این معنا اشاره دارد كه زمان شب قدر، در حد احتمالِ نزدیك به یقین نیز نیست تا بتوان بر مبنای آن، به شكوك فروع و احتمالات نیز توجه كرد.
در حقیقت، این روایت و روایات مشابه، مانند روایت «عبدالله بن مسعود» با این مضمون كه «تنها كسی می تواند شب قدر را درك كند كه یك سال تمام شب زنده داری كرده باشد» (۲)، بر موضوع پنهان بودن زمان شب قدر تأكید دارد و این بدان معناست كه احتمال قرار داشتن شب قدر در یكی از شب های دهه آخر رمضان، منتفی و حداقل، به لحاظ احتمال، با شب های دیگر سال برابر است.
اگر گشودن بابی با عنوان «باب فضیله (فضل) لیله القدر» در كنار ابواب «صوم» و «صیام» در منابع روایی اهل سنت اشاره ای به موضوع قرار داشتن شب قدر در ماه رمضان و ارتباط آن با ماه صیام پنداشته نشود، روایات معتبر چندانی در این باره وجود دارد كه بر موضوع فوق تأكید دارد.
از ماوردی در «الحاوی الكبیر» روایتی سراغ داریم با این مضمون:«در این كه شب قدر در دهه سوم ماه رمضان است، تردیدی بین عالمان نباید باشد؛ چه، ابوذر از رسول الله روایت كرده است كه این شب در دهه پایانی ماه رمضان است»(۳)؛
نیز روایت عبدالله بن عمر از رسول خدا(ص) كه فرموده است: «شب قدر را در دهه پایانی رمضان بجویید»(۴).
گفته شد با وجود تعدد روایاتی كه زمان شب قدر را ماه رمضان و به خصوص دهه سوم این ماه می داند، روایات و تفاسیر مبنی بر پنهان بودن شب قدر در شب های مجموع سال تضعیف می شود؛ اما باب اختلاف بر سر تعیین زمان واقعی این شب در میان شب های دهه آخر رمضان همچنان در میان راویان و مفسران حدیث اهل تسنن مفتوح است.
روایات و مباحث متفاوتی در این موضوع در منابع اهل سنت هست كه در یك طبقه بندی كلی به سه دسته روایات تأكیدكننده بر شب بیست و یكم، شب بیست و سوم و شب بیست و هفتم تقسیم می شوند.