راز گرم شدن حمام شیخ بهایی با یک شمع

[mr.destiny]

گرمابه هاي تاريخي اصفهان را مي توان نمادي از ذهن خلاق ايرانيان در ساخت بناهاي مختلف دانست به گونه اي که حمامي مانند گرمابه شيخ بهايي با معماي خود يعني گرم شدن آب منبع به کمک يک شمع سال ها ذهن جهانيان را به خود مشغول کرده بود. گرمابه هاي تاريخي اصفهان همچون حمام علي قلي آقا و حمام شيخ بهايي با معماري زيباي دروني و فضاهاي مختلفي مانند استخري براي آب تني، مکاني با سنگ مرمر خاص براي ماساژ دادن کمر، مکان هايي براي استراحت، صرف غذا و نوشيدن گلاب اصفهاني، بخشي از تمدن عظيم و دقت بالاي ايرانيان در ساخت هرگونه بنايي را نشان مي دهد. در اين ميان معماري عجيب برخي حمام هاي اصفهان مانند حمام شيخ بهايي سال ها همچون معمايي تو در تو ذهن کنجکاو جهانيان را به خود مشغول کرده بود چرا که اين حمام ۲ راز شگفت با خود داشت؛ يکي اينکه آب اين حمام تنها با يک شمع گرم مي شده و ديگر اين که اين شمع همواره روشن بوده است. بنا بر نقلي مشهور زماني که تعدادي محقق انگليسي مي خواستند راز گرم شدن اين حمام به کمک شمع را بفهمند با دستکاري در معماري بنا باعث شدند که شمع حمام نيز با مشکل مواجه شود و از آن زمان ديگر اين شمع روشن نشده است.


راز حمام شيخ بهايي چه بود؟


ساختمان حمام شيخ بهايي مربوط به دوره صفوي - قاجار است و در تاريخ 29 تير 1377 با شماره ثبت 2063 به عنوان يکي از آثار ملي ايران به ثبت رسيده است. اين حمام با استفاده از يک سيستم پيچيده مهندسي به مدت طولاني تنها با يک شمع روشن مي شده است. درباره چگونگي گرم شدن اين حمام به کمک شمع شايعات فراواني وجود دارد، اما تنها نظريه قابل قبول درباره اين حمام اين است که يک سيستم سفالينه لوله کشي زيرزميني در حد فاصل آبريزگاه مسجد جامع و اين حمام وجود داشته که با روش مکش طبيعي، گازهايي مانند متان و اکسيدهاي گوگردي را به مشعل خزينه حمام هدايت مي کرده و اين گازها به عنوان منبع گرما در مشعل خزينه مي سوخته است. اين احتمال وجود دارد که اين گازها به طور مستقيم از مواد زايد دفع شده در خود حمام جمع آوري مي شده است. در جريان مرمت خانه شيخ بهايي که در نزديکي گرمابه قرار دارد در کف زمين تن بوشه هاي سفالي و چاه هاي مرتبطي پيدا شده که احتمال دارد مربوط به طراحي حمام باشد. همچنين با مطالعات باستان شناسي در اين منطقه مشخص شد که فاضلاب شهر اصفهان توسط لوله هاي جمع آوري فاضلاب وارد خزينه حمام مي شده است. در واقع شيخ بهايي طبق محاسبات دقيق، خزينه حمام را به گونه اي طراحي کرده بود که فاضلاب اين مکان تبديل به گاز متان شود. همچنين بخشي از لجن هاي ته نشين شده در اين مکان براي توليد بيوگاز مورد استفاده قرار مي گرفت، بدين شکل که شيخ بهايي با محاسباتي حجم لجن مورد نياز براي توليد بيوگاز را مشخص کرده بود و گاز توليد شده به وسيله شعله هايي مخزن آب حمام را گرم مي کرد. بنابراين آب اين حمام با سيستم «دم و گاز» يعني به کمک گاز متان فاضلاب مسجد جامع و چکيدن روغن عصارخانه شيخ بهايي (عصارخانه محلي براي تهيه روغن از دانه هاي روغن بوده است) در مجاورت حمام روشن مي شده است.


چگونه يک شمع مي تواند يک مخزن آب را گرم کند؟


اما سوال بعدي اين است که چگونه يک شمع مي تواند يک مخزن آب را گرم کند؟ در سال هاي اخير يک مخترع مشهدي پس از 300 سال با شبيه سازي حمام شيخ بهايي به راز اين موضوع پي برد. علي اصغر برهمند، رئيس انجمن مخترعان خراسان رضوي و طراح شبيه سازي حمام شيخ بهايي مدعي شد که منبع آب اين گرمابه از طلا بوده و با توجه به اين که طلا رساناترين فلز انتقال گرما است، با حرارت کم انرژي زيادي توليد و آب منبع گرم مي شده است. در طرح شبيه سازي شده به علت دسترسي نداشتن به طلا از مس استفاده شده که در حمام منازل هم قابل استفاده است و موجب صرفه جويي 30 درصدي در مصرف سوخت مي شود. اين اثر پژوهشي که به تاييد انجمن مخترعان خراسان رضوي رسيده موفق به کسب ۲ نشان طلاي سوئيس در سال 2006 و نشان طلاي مسکو 2007 شده است.


حمّام علي قلي آقا و استخري با حوضچه ضدعفوني پا


اين حمام مانند ديگر بناهاي تاريخي ايران معماري با ارزشي دارد و در نوع خود قابل توجه است. از نکات بسيار با اهميت اين بناي تاريخي قرار گيري آن در دل بافت يک محله با عناصر متفاوت است و درخور ذکر است که اين حمام تا 50 سال پيش مورد استفاده مردم اصفهان بوده است. اين حمام داراي فضاهاي تأسيساتي مانند انبار سوخت، گاو رو (محل کشيدن آب از چاه) و کانال هاي گربه رو (محل هايي به صورت کانال در زير فضاهاي حمام قرار گرفته که ضمن رد شدن تن بوشه ها حرارت را نيز به کف حمام منتقل مي کردند) مي شود. بناي حمام شامل ۲ حمام بزرگ و کوچک و فضاي چال حوض است. هر يک از اين ۲ حمام از ۲ بخش اصلي سربينه و گرم خانه تشکيل يافته است، به طوري که در آن دوره مردان و زنان به صورت جداگانه مي توانستند از آن استفاده کنند. شکل قاعده سربينه حمام بزرگ، به شکل ۸ ضلعي منظم طراحي شده و در اطراف سربينه سکوهايي طراحي شده که فضاهاي پشت آن ها با طاق نماهاي مدور تزيين يافته و همچنين گنبد مياني سربينه بر ۸ ستون بزرگ سنگي استوار است. تزيينات سقف حمام به صورت رسمي بندي است و نورگيرهاي سقف به صورت منظم از فضاي اطراف به سمت مرکز سقف به صورت منظم طراحي شده اند که در مواقع مختلف روز با ايجاد سايه روشن بر زيبائي تزيينات سقف مي افزايد. آب اين حمام از مبادي منشعب از آب زاينده رود تأمين مي شده است. حمام علي قلي آقا داراي تزيينات و نقاشي هايي از ۳ دوره تاريخي صفوي با تلفيقي از کاشي کاري و آهک بري، نقاشي و کاشي کاري قاجار و نقاشي کوچه بازاري دوره پهلوي است که اين مجموعه تزيينات از جاذبه هاي بسيار در خور توجه اين حمام تاريخي است .از آن جا که اين بنا پس از احداث در دوره هاي بعدي نيز مورد استفاده قرار مي گرفته تعميرات يا الحاقاتي به صورت نادرست در بنا انجام شده است که در هنگام مرمت تمام آن ها اصلاح شده و با لايه برداري بين سه تا پنج لايه پس از رسيدن به اولين لايه تزيينات دوره هاي مختلف حمام قابل دسترسي باشد. اين بنا هم اکنون به صورت موزه در معرض ديد عموم گردشگران قرار گرفته است. جالب اين جاست که در کنار استخري که افراد پس از استحمام در آن آب تني مي کردند مانند استخرهاي امروزي حوضچه آب آهکي براي ضدعفوني پا وجود داشته که اوج تمدن ايراني را از گذشته هاي دور تاکنون نشان مي دهد. به گزارش فارس از جمله حمام هاي معروف ديگر اصفهان مي توان به حمام شاهزاده ها، در بازار صباغان اصفهان، حمام بيگدلي در شمال شرقي ميدان نقش جهان، حمام خواجو در مغرب چهارباغ صدر اصفهان، حمام شيخ لطف ا... در ضلع شرقي ميدان نقش جهان، حمام تراش ها در نزديکي مسجد جامع عتيق، حمام مشيرالملک و حمام شيرعلي اشاره کرد.در خور يادآوري است در محله خواجوي اصفهان حدود ۲۰ حمام وجود داشته است. به طور کلي در زمان صفويه 273 باب حمام در اصفهان وجود داشته که بعضي از اين حمام ها هنوز داير است و بسياري از آن ها خراب و متروک شده است.