سنت های متکثر

[bOoOoOy]

نفوذ فزاینده افراط گراها و قشریون در مذهب جهان در ده سال گذشته محور مطالعات مربوط به بنیادگرایی را تشکیل داده است، تا حد زیادی به خاطر کتاب پرنفوذ پروژه ی بنیادگرایی که توسط مارتین مارتی و اسکات اَپلبی جمع آوری شد. همان طور که این مجموعه، ریشه های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، تاریخی و ایدئولوژیک بنیادگرایی را آشکار می کند، مقاله آگاهی بخش خالد ابوالفضل نیز پیچیدگی های بنیادگرایی اسلامی و پیوندهایش با تاریخ اسلام وهابی و سلفی پاک دینانه را بررسی می نماید.
همان طور که مجموع پروژه ی بنیادگرایی علی رغم بعضی از ضعف های تحلیلی جدی اش، به ما در اصلاح درک مان از «بنیادگرایی» کمک می کند، مقاله ابوالفضل نیز علیرغم بعضی از ضعف های چارچوب تحلیلی اش، یک نقد عالی از فرضیات بنیادین تفاسیر افراط گرایانه مسلمانان از قرآن عرضه می دارد.
ابوالفضل به طور دقیق پیوندهای متقابل ایدئولوژیک میان وهابی گری معاصر، سازمان های جهادی و گروه القاعده را توصیف می کند، در حالی که نزاع درون جنبش های اسلامی پاک دینانه را که ادعای ناب ترین و موثق ترین شکل اسلام را دارند، بررسی می نماید. این رابطه سه وجهی یک پویش مهم را میان گروه های مذهبی سیاسی مدرن که به هدف ایجاد تحول و بازسازی کردارهای مذهبی، عرصه سیاست، رسوم اجتماعی و هویت های مسلمانان فعالیت می کنند، را آشکار می سازد. آن پویش این است که هر یک از بازیگران تلاش دارند گروه پاک دین دیگر را تحت این عنوان که با اسلام واقعی فاصله دارند، از مشروعیت بیندازند. اساساً این گروه ها به منظور تثبیت این ادعا که تنها خودشان وارثان حقیقی اسلام اصیل هستند رد یک دور مخرب نفرت، خشم، سیاستِ قدرت و برتری مذهبی درگیر هستند. آنها مرجعیت خود را اصولاً به وسیله ی قرائت و تفسیر تنگ نظرانه و تبدیل شدن به قاریان طوطی وار آیات قرآنی و تضعیف مسلمانان متساهل و محکوم ساختن اعتقادات غیرمسلمانان تثبیت می کنند.
با این وجود، بحث ابوالفضل بر یک روایت محدود از واقعیت های تاریخی مرجعیت و دانش دینی استوار است. او به درستی به تنش های تاریخ میان دولت و علمای دینی اشاره می کند؛ اما نگرش او بر یک درک سنتی از این تنش ها استوار است. به ویژه، نگرش متعارف دربردارنده ی یک ساحت عمودی و یک ساحت افقی است: ساحت عمودی به وسیله ی دولت قَدر قدرت و نهادهای بوروکراتیک اش نشان داده می شود، و ساحت افقی به وسیله ی علمای فقه، الهیات، فلسفه، علوم و دیگرانی که تحت لوای دولت برای تضمین اجرای قانون کار می کنند. مردم عادی، به نوبه ی خود، به واسطه ی بزرگواری بوروکرات ها و علمای دولتی به قرآن وصل می شوند و به درک بهتری از قوانین مذهبی، رسوم و تاریخ های خود رهنمون و هدایت می گردند. عناصر این مدل متعارف عبارتند از یک اقتدار به نام دولت، فضلایی که دانش دین را نمایندگی می کنند (علما)، و بالاخره مردم عادی که راضی هستند، چرا که به دلیل غرق شدن در مسائل غیردینی روزمره نیازی به تفکر در مورد مسائل دینی ندارند.
ابوالفضل که مقاله اش را با فرض فوق پی می گیرد، این نتیجه غلط را استنتاج می کند که «دولت روحانیت را جذب نموده و آنها را به کارکنان حقوق بگیر خود تبدیل نموده است. این دگرگونی مشروعیت روحانیت را کاهش داده و خلأ عمیقی در مرجعیت مذهبی ایجاد نموده است. بنابراین، یک حالت هرج و مرج واقعی در اسلام مدرن پدیدار شده است: به عبارت دیگر، روشن نیست که مرجع مشروع اظهار نظر در مورد موضوعات مذهبی چه کسی است».
اما پیچیدگی و چندگانگی مراجع مذهبی در اسلام پدیده ی جدیدی نیست. این ادعا که مراجع مذهبی اکنون به وسیله ی دولت جذب شده اند، به معنای تأیید تعامل تاریخی نزدیک میان این دو نیست. از اواسط قرن هشتم به این سو، نهادهای آموزشی و تلاش های فکری علمای مسلمان با حمایت دولت به پیش رفته اند. اما علاوه بر این علمای تعلیم دیده (علمایی که به هیچ معنایی «روحانی» نبودند)، خیل عظیمی از آموزگاران دینی نیز وجود داشتند که در «مدارس» کار می کردند یا مقاومت خاص خود را برای تنویر معنوی ایجاد کرده بودند که عموماً مقامات صوفی نامیده می شدند. از قرن دهم به این سو، صوفی های علمای حقوق، فلسفه، الهیات، ادبیات، پزشکی، ریاضیات و ستاره شناسی به شمار می رفتند. صوفی های معروف نظیر ابوبکر شبلی (متوفی ۹۷۴) و القشیری (متوفی ۱۰۷۴) علمای مهم و پرنفوذی در همه مکاتب حقوقی (مذاهب) عمده ی سنی و شیعه به شمار می رفتند، و مشاوران مهمی برای دولتمردان در مورد رویه ی قضائی بودند، نظیر شیخ ابوحفص عمر سهروردی که مشاور الناصر الدین الله خلیفه عباسی بود. این موضوع نیز کاملاً معروف است که علمای صوفی روش های خاص خود را برای تعریف و انتقال دانش و مرجعیت معنوی ایجاد کرده بودند، و همزمان، استراتژی های خاص خود را نیز برای مشروعیت بخشی طرح نموده بودند. علمای صوفی نه تنها در جریان اصلی اسلام سنی پذیرفته شده بوند، بلکه در ارتقای فکری و رونق بخشیدن به علم و دانش اسلامی نیز نقش حیاتی داشتند. انکار این جریان مهم مرجعیت دینی در گذشته و حال به معنی غفلت از تکثر سنتی مراجع دینی در اسلام است، به ویژه مراجعی که خود را در مرکز دستگاه دولت قرار نداده باشند. مشکل جهان اسلام از هرج و مرج دینی ناشی نمی شود که بگوییم وجود یک نماینده معتبر اسلام، مشکل را حل خواهد نمود، بلکه مشکل اصلی عدم گفت وگو و مشورت جدی دولت های اسلامی با انواع مراجع دینی است.
در نهایت، اشتباه دیگر ابوالفضل این است که ایده های پاک دینانه افراط گرایان را به صورت یکپارچه به عنوان «الهیات» توصیف می کند. القاعده و دیگر گروه های جهادی وهابی، جنبش هایی اصلاحی با انگیزه های سیاسی هستند که شعارهای مذهبی تقلیل گرایانه ای در آنها تزریق شده است؛ به عبارت دیگر، این گروه ها از الهیات به مفهوم کلاسیک کلمه برخوردار نیستند. در اسلام یک سنت برجسته در مطالعه الهیات نظام مند (کلام) وجود دارد که در آن با به کارگیری عقل و روح برای درک بهتر رابطه انسان با خدا ایمان فرد غنی می شود. نمونه ی این سنت را می توان در کتاب رسالة فی العقل (پیرامون عقل) اثر الکندی (متوفی حدود ۸۶۶ میلادی) مشاهده نمود. از اولین روزهای تکوین الهیات اسلامی، پیوندی میان کلام با فلسفه عقل گرا و ایده های نوافلاطونی پیرامون روح منبعث از جوهر الهی ایجاد شد.
ایجاد این جریان را می توان در دو کتاب سیرة الفسلفیة و الطب الروحانی اثر ابوبکر رازی (متوفی ۹۲۵ یا ۹۳۵) مشاهده نمود. حتی درون این حوزه الهیات اسلامی نیز بحث های شدیدی وجود داشت که آیا فلسفه ی عقلانی جزء لازم علم کلام است، و ما نمونه این بحث ها را در آثار ابن رشد اندلسی و امام محمد غزالی شاهدیم. برخلاف استدلال ابوالفضل، اولین بار در تاریخ اسلام این محمدبن عبدالوهاب نبود که ایده های الهیاتی عقلانی را برای علم حقوق اسلامی مُضر و نامربوط تلقی کرد، بلکه چنین ایده ای به وسیله ی ابن تیمیه و ابن حزم مطرح شد، که هر دوی آنها برای بازگشت به سَلف صالح همه اَشکال استنباط، هستی شناسی، و تقلید را رَد نمودند. به همین دلیل است که بسیاری از پاک دینان وهابی ابن تیمیه را پدر جنبش خود می دانند، هر چند اندیشه های او در زمینه متافیزیک، صوفیسم و قانون، پیچیده تر از آنند که وهابیون معاصر ادعا می کنند. به عقیده من، اینکه ابوالفضل شیوه ی دفاع وهابیون از قانون الهی و ارزش های اخلاقی و ارزش های اخلاقی به قانون درآمده آنها را «الهیات» می نامد، به آنها اعتبار بیش از حدی م بخشد؛ به عبارت دیگر، ابوالفضل یک ایدئولوژی شبه سیاسی مذهبی را به یک دکترین یا مکتب مذهبی منسجم ارتقا می دهد.
درک عمیق تر نسبت به پاک دینان وهابی و گروه های انشعابی شان، ما را در فهم نوع نگاه آنها به جهان و جایگاهشان در جهان یاری می رساند. اما نکته ی حائز اهمیت این است که چگونه مسلمانان متساهل سراسر جهان مکانیسم هایی را برای دفاع از خودشان دربرابر جنبش های افراط گرا و احیای سنت های دین خود برای پرورش تساهل، کثرت گرایی و روح و قلب رئوف طرح می کنند.