قصه های حکمت آمیز

[bOoOoOy]

رمان از پدیده های مدرن است. رمان یک محصول ادبی است که ادبیات را وارد حوزه های عمومی و غیرتخصصی کرد و البته جنبه سرگرمی آن بر سایر جنبه های آن غلبه داشته و دارد. طرح بحث های فلسفی و ماوراء طبیعی در رمان ها با روحیات بسیاری سازگاری دارد و فروش بالای رمانی همچون «دنیای سوفی» در کشورهای مختلف شاهدی بر این مدعاست، ضمن این که این کار، این مباحث را از حوزه تخصصی وارد حوزه عمومی می کند. الکساندر مک کال اسمیت یکی از رمان نویسانی است که با این شیوه به نگارش می پردازد و مطلبی که هم اکنون می خوانید به چگونگی و فایده طرح مباحث فکری در رمان های وی می پردازد.
شهرت الکساندر مک کال اسمیت مدیون سری رمان های آژانس کارآگاهی شماره یک خانم هاست. او در مجموعه رمان هایش داستان «پریشز رامتزو» را تعریف می کند. این فرد نخستین کارآگاه زن در بوتسواناست که در منطقه گابورون انجام وظیفه می کند. البته آن چیزی که اغلب کمتر بدان توجه می شود این است که او مدرس پزشکی قانونی در دانشگاه ادینبورگ نیز بوده و پیشینه فعالیت هایش حاکی از آن است که در فلسفه نیز دستی دارد. مک کال اسمیت بیش از ۵۰ کتاب نوشته است که اکثر آنها ماهیتا فلسفی هستند. وی کتاب «ارزشمند قانون و اخلاق پزشکی» را به کمک کن ماسون و کتاب «وظیفه نجات» را با مایکل منلو نگاشت.
آنها در این اثر به بررسی «حد و مرزهای تعهد اخلاقی و گستره اقدام جهت نجات و کمک رسانی به دیگران» می پردازند. علاوه بر تمام اینها، مک کال اسمیت مدتی عضو کمیسیون بین المللی اخلاق پزشکی یونسکو، نایب رئیس کمیسیون ژنتیک انسانی و رئیس کمیته اخلاقی ژورنال پزشکی بریتانیا بوده است؛ چقدر نامتشابه به یک فیلسوف!
فعالیت مک کال اسمیت در حوزه فلسفه تاریخچه دور و درازی دارد. او یک بار هنگام صرف قهوه چنین به من گفت: «نخستین باری که با فلسفه آشنا شدم، به دوران دانشجویی ام برمی گردد. یادم می آید درس فلسفه حقوق داشتم که بسیار هم به آن علاقه مند بودم. در آن زمان فلسفه حقوق شاخه ای از فلسفه محسوب می شد. استادهایمان به تدریس نظریات قانون، مسائل مربوط به فرد و حکومت و قانون طبیعی می پرداختند که صد البته سبب می شد هرکسی به جریان اصلی خودِ فلسفه علاقه مند شود. این مباحث برای من از جذابیت خاصی برخوردار بودند و من هم به عنوان یک دانشجو، زمان زیادی را صرف اندیشیدن پیرامون قانون طبیعی می کردم. همین امر باعث شد علاقه ام نه فقط به فلسفه، بلکه به دیگر شاخه های آن نیز تشدید شود.»
گرچه زندگی شغلی او باعث شد مسیر زندگی اش بارها دستخوش تغییر شود، اما او و فلسفه، گویی جدایی ناپذیر بودند. وی اضافه کرد: «پس از آن، حرفه ام وارد حوزه های قانون پزشکی و اخلاق پزشکی شد. همین امر موجبات علاقه من به مقوله اخلاق کاربردی را فراهم آورد. قانون پزشکی به مثابه کلیسای جامع است که در آن از مسائل قضایی کوچک و بخصوص، گرفته تا مشکلات اخلاقی عمده و مسائل مربوط به مرگ و حیات، کشتار از روی ترحم، تعاریف مرگ، مسوولیت حذف و... وجود دارد. به همین دلیل بیشتر اوقات خود را به جای مطالعه ادبیات قضایی خاص، صرف مطالعه ادبیات فیلسوفانه می کردم.»
پس جای تعجب نیست که می بینیم او یک فیلسوف را به عنوان شخصیت اول مجموعه جدید رمان هایش به نام «باشگاه فلسفه یکشنبه» برگزیده است. ایزابل دالهوزی، ویراستار مجله اخلاق کاربردی و یک کارآگاه مبتدی است. گرچه این مجموعه در دسته سرگرمی های عوام پسند و محبوب جامعه قرار می گیرد، اما رمان نخست آن مملو از نظرات فلسفی است. این نکته را هم باید اضافه کنم که این کتاب به یقین از کند یا تعلیمی بودن اش، توجه زیادی به اخلاقیات روزمره و اهمیت کاراکتر افراد در مقوله اخلاق دارد.
مک کال اسمیت چنین می گوید: «من علاقه وافری به تعلیم اخلاق دارم. رشد انگاره های اخلاقی از نظر بنده بسیار حیاتی است، اما آنچه توجه مرا جلب کرده، نحوه تکامل رفتار اخلاقی از طریق یادگیری عادات اخلاقی باطن انسان و تلقین واکنش های ناخودآگاه اوست. این قضیه با نگرش خاص من از عمل انسانی گره خورده است. من فکر می کنم بسیاری از اقدامات انسان خودانگیخته تر از آن چیزی است که تصور می کنیم. این امر یکی از مواردی است که علاقه من به حوزه قضایی را برانگیخته است. به اعتقاد بسیاری اعمال انسان الزاما ماحصل تفکر او نیستند. بررسی آسیب های مغزی نشان داده که ما قبل از آن که از حقیقت آگاهی یافته و شرایط پیش رویمان را درک کنیم، نسبت به انجام برخی کارها اقدام می کنیم. از این رو من معتقدم برخی اقدامات ساده و پیش پا افتاده واقعا کارکردهای مهمی را رقم می زنند، کارکردهایی بسیار مهم تر از آنچه که فکرش را می کنیم، چرا که آنها نشان از آگاهی اخلاقی دیگری دارند.» او اضافه می کند: «من عاشق نظریات مربوط به مسوولیت شخصیت ها هستم.»
قسمت اعظم علایق مک کال اسمیت به درون رمان او راه یافته اند. به عنوان نمونه شخصیت های او در تضادی دائمی با ضعف اراده قرار دارند؛ مشکلی فلسفی که از زمان افلاطون تا به حال بدان پرداخته شده است. او ادامه می دهد: «به اعتقاد من اقدامات مبتنی بر ضعف اراده (یعنی آگاهی از دستورات عقل و منطق و نحوه پیدا کردن آنها در صحنه عمل) یکی از دشوارترین مسائلی هستند که در زندگی مان با آنها سر و کار داریم. بیشتر مردم با این قضیه دست و پنجه نرم می کنند و فکر نمی کنم آوردن مثال هایی از آن در زندگی روزمره کار دشواری باشد. مثلا همه بخوبی می دانند که باید نسبت به دیگران تاب آوری داشته باشند، پس احتمالا بر این نکته نیز بخوبی واقفند که نباید هم نوع ستیز باشند، اما اکثر مردم با همنوعان خود سر جنگ دارند! این است که تنشی بزرگ می آفریند.»
به نظر او رمان ها بیشتر طبیعت گرایانه (ناتورالیستی) شده اند. مخاطبان اغلب گزارش نویسنده از کاراکترهایی را می خوانند که صبح از رختخواب بلند شده، صبحانه خورده و دندان هایشان را مسواک می زنند. نویسنده، تصاویری کامل و دقیق از تمام این جزئیات ارائه داده و کمی هم احساس به کاراکترهایش تزریق می کند، اما قسمت هایی از زندگی هم وجود دارند که نحوه انجام کارها و شیوه صحیح زندگی را به ما می آموزند. فکر می کنم مردم به این بخش ها نیز بسیار علاقه مند هستند. مثلا به ستون اخلاق روزنامه ها نگاه کنید ببینید چگونه مردم از روان درمان ها روی گردان شده و به مشاوران فلسفی روی می آورند.
من به ضرس قاطع عرض می کنم که مردم واقعا به این مسائل علاقه نشان داده و دوست دارند پیرامون آنها حرف بزنند. در واقع این بازخوردی است که من از خوانندگان رمان های رامتسو دریافت کرده ام. این شخصیت را نمی توان فیلسوف دانست، اما با این حال از اموری چون بخشش سخن به میان آورده و مشاهدات کاملا مطبوع و جالبی ارائه می دهد، واقعا مردم این چیزها را دوست دارند.»
یکی از شیوه هایی که داستان از طریق آن می تواند به طور اثرگذاری به تشریح مباحثات فلسفی بپردازد، این است که داستان قادر است فصول مشترک نظریه و عمل را به دقت مورد بررسی قرار دهد، امری که مک کال اسمیت دقیقا در آثارش در حوزه اخلاق پزشکی عملی از آن بهره می جوید. مک کال اسمیت ابراز می دارد: «زمانی که شما می خواهید تصمیمی بگیرید، بُعد عملی و کاربردی مطرح می شود. در این حالت مفاهیم سیاسی و تمام احتمالات این حوزه را نیز باید مدنظر قرار داد. این فرآیند (یعنی مکالمه با دیگرانی که ممکن است نسل شناس، پزشک، مشاور ژنتیک یا هرکس دیگری باشند) با مباحثه ای که درخصوص یک مساله نظری مطرح می کنید، ماهیتا متفاوت است.»
وی ادامه می دهد: «نباید اهمیت و بصیرت افرادی که توانسته اند بر اساس تجارب خود، به نوعی حکمت و عقلانیت عملی دست یابند را ناچیز شمرد. ممکن است آنها فرصت تحصیلات فلسفی یا حتی تحصیلات آکادمیک را پیدا نکرده باشند، اما برخی شان واقعا از درک عمیقی پیرامون رفتار و ماهیت انسان برخوردارند. به اعتقاد من تجربه عملی اهمیت بسیاری در دستیابی به دیدگاهی بالغ و قابل دفاع از جهان دارد؛ حتی ممکن است برخی تمام روز خود را صرف مطالعه کتب فلسفی کنند، اما هرگز نتوانند با دنیای امور انسانی رابطه برقرار کنند.»
این گفته مک کال اسمیت را باید با احترام او به اخلاق و فضائل در ارتباط دانست. از زمان ارسطو به بعد، تحلیل فلسفی و رشد شخصیت های اخلاقی به عنوان ۲ فرآیند کاملا مجزا مورد بررسی قرار گرفته اند. به همین دلیل است که برخی معتقدند تجربه یا داستان در پس زمینه زندگی انسان بیشتر از فلسفه به رشد اخلاقی فرد کمک می کند. در اینجا شنیدن نظر مک کال اسمیت نیز خالی از لطف نیست. او می گوید: «من همواره بر این باور بوده ام که تشویق و ترغیب کودکان به خواندن آثار داستانی، یکی از عالی ترین روش ها برای ارتقای استعداد و انگاره سازی های اخلاقی در آنهاست. شما در داستان قادر خواهید بود وارد دنیای دیگران شده و تخیلات اخلاقی خود را بسازید. از رهگذر داستان است که می توانیم نحوه عملکرد دنیا را برای خود مدل سازی کنیم.»
البته فلسفه همچنان در داستان های مک کال اسمیت نقش مهمی ایفا کرده و در داستان های بعدی اش نیز عنصر لاینفک آنها خواهد بود.خودش می گوید: «خوش شانس بوده ام که حرفه ام در جایگاه اخلاق پزشکی، سیاست پزشکی و حوزه هایی از این جنس قرار داشته است، چراکه این امر سبب شد بتوانم به دیگر حوزه های فلسفه نیز سرک بکشم. این کارها برای من واقعا لذتبخش و دوست داشتنی هستند و حالا هم مشغول کنار هم گذاشتن قطعات پازل و طراحی یک داستان جدید هستم. خب! نقش من هم این بوده است و از آن بسیار راضی ام.»