معرفت با بال تهجد

[bOoOoOy]

بی گمان شناخت و معرفت در زندگی انسان نقش اساسی را ایفا می کند. انسان بی شناخت و معرفت نه انگیزه حرکت دارد و نه حرکت هایش ارزش و تأثیری به جا می گذارد. از این رو همواره شناخت در کنار عمل و عمل در کنار شناخت معنا می یابد.

از آموزه های قرآنی بر می آید که انسانیت بی معرفت معنایی ندارد؛ زیرا خداوند روح را در آدمی قرار داده تا عقل، محوری ترین بخش و مؤلفه و عنصر آن را تشکیل می دهد و عقل نیز زمانی ارزش می یابد که به کار گرفته شود و نتیجه ای به نام معرفت و شناخت به انسان ببخشد.

بنابراین، یکی از دغدغه های دایمی بشر، داشتن و دریافت معرفت و رسیدن به عرفان است. روش های بسیاری برای رسیدن به معرفت و عرفان بیان شده که بخش اعظم آن را معرفت حصولی تشکیل می دهد که مبتنی بر مفاهیم به عنوان واسطه شناخت و فهم می باشد؛ اما تنها بخشی از روش هاست که آدمی را به معرفت شهودی و حضوری می رساند و علم مبتنی بر علم الحق، عین الحق و حق الحق را در سه مرتبه تحقق می بخشد، به گونه ای که هیچ گونه خطا و اشتباهی در آن معرفت نیست.

یکی از روش هایی که قرآن بر آن تأکید دارد، روش ریاضت شرعی است که یکی از مهم ترین اعمال آن تهجد و بیداری شبانه همراه با تفکر و تدبر در آیات تکوینی و غیرتکوینی و آیات آفاقی و انفسی است. نویسنده در این مطلب به این روش براساس آموزه های قرآنی پرداخته و تأثیرات آن را در حوزه معرفت و عرفان و دیگر حوزه های کمالی تبیین نموده است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.



معرفت شهودی، در ریاضت شرعی
در هر دوره ای گفتمانی بر جامعه بویژه در میان جوانان حاکم می شود که با گفتمان پیشین تفاوت های بسیاری دارد. جوانان به سبب تنوع طلبی و نوخواهی همواره درصدد تغییر گفتمان های جامعه هستند. همین فطرت جوانان عموما مورد سوءاستفاده دشمنان ملت و بشریت از انسان و جنیان قرار گرفته است.

در هر دوره ای جوانان به امری گرایش می یابند که با گفتمان غالب بر جامعه تفاوت دارد و درحقیقت در جست وجوی بهترین ها خواهان تغییر و دگرگونی هستند و به نوعی هنجارشکنی دامن می زنند. البته جوانان به سبب عدم بلوغ عقلانی و کمال عقلی، تا خود تجربه نکنند در نمی یابند که هر تغییر و نوآوری به معنای رسیدن به وضعیت بهتر نیست و بسیاری از هنجارهای اجتماعی به جز برخی از آن ها که مبتنی بر خرافات و مانند آن است، هنجارهای پسندیده ای هستند که شاید بهتر و برتر از آن به دست نیامده و این هنجارها تلاش جمعی بشریت در طول تاریخ بوده است که به عنوان برترین ها و بهترین ها انتخاب و تأیید و تأکید شده است؛ اما جوانان تا خود تجربه نکنند، به این مهم نخواهند رسید. این گونه است که دامنه تغییر و نوآوری های آنان گاه به هنجارهای عقلانی نیز کشیده می شود و فراتر از هنجارهای عقلایی و عرفی این حوزه، هنجارهای عقلانی محض را نیز مورد تهدید قرار می دهند.

در زمانه ای که جامعه جهانی به سوی مادی گرایی گرایش یافته و معنویت از حوزه زندگی و سبک آن بیرون رانده شده بود، واکنش منفی جوانان موجب شد تا گفتمان جدیدی در جامعه جهانی از سوی جوانان مطرح شود و پدیده ای به نام معنویت سرتاسر جهان را دربرگیرد. در این میان مادی گرایان و دشمنان انسانیت نیز بر آن شدند تا با عرضه کالاهای دروغین، جوانان را به سوی معنویتی سوق دهند که نهایت آن سرخوردگی و بازگشت به مادیگری به عنوان تنها مقصد و هدف واقعی شود. لذا کالاهایی چون عرفان دروغین از نوع بودایی، هندویی، یهودی، مسیحی، سرخ پوستی و اسلامی آن به یک باره از سوی تمامی رسانه های استکباری عرضه شد و فیلم ها و رمان ها و کتاب های بسیاری در این زمینه تولید و عرضه و حلقات عرفانی با ویژگی های جوان پسند و ظاهری فریبنده ایجاد شد و فرقه های گوناگونی چون قارچ سر از هر گوشه شهر و خانه و روستا برآورد.

بسیاری از این عرفان های کاذب و دروغین، چیزی جز سراب نشان نمی دهند و هنگامی که جوان پس از سال ها حرکت در این مسیر، سرخورده می شود چنان خود را می بازد که در بست خود را در اختیار مادیگران و اهداف ایشان قرار می دهد و برده وار به همان دشمنان پیشین خویش خدمت بی مزد و مواجب می کند.

این درحالی است که عرفان حقیقی نه به این سادگی به دست می آید و نه ارتباطی با روش های خشک و بی روح یا ظاهر پسند دارد.

تجربیات بشر در طول تاریخ به این نتیجه رسیده که معرفت حقیقی را باید در رفتارهای صحیحی جست که مبتنی بر اصول عقلانی، عقلایی و شرعی باشد. تحلیل قرآن در این باره آن است که رفتارهایی که حتی به ظاهر در چارچوب برخی از اصول صحیح می باشد، هر چند که گامی به سوی کمال است، ولی از آن جایی که مبتنی بر همه موازین صحیح نیست، می تواند موجبات سرخوردگی شود. از جمله قرآن به مسأله رهبانیت اشاره می کند که در میان گروهی از مسیحیان رواج یافت. در این روش، ازدواج به عنوان مانع معرفتی مورد تأکید قرار گرفته و شرایطی سخت بر خلاف فطرت و غرایز طبیعی بشر برای سالک درنظر گرفته شده. از این رو بسیاری از آنان نه تنها به معرفت و مقامات عرفانی نرسیدند، بلکه در وادی همجنس گرایی افتاده و در تباهی غوطه ور شدند.

خداوند در آیه ۲۷سوره حدید می فرماید: «آن گاه به دنبال آنان پیامبران خود را، پی درپی آوردیم، و عیسی پسر مریم را درپی آنان آوردیم و به او انجیل عطا کردیم و در دل های کسانی که از او پیروی کردند رأفت و رحمت نهادیم و اما ترک دنیایی که از پیش خود درآوردند ما آن را بر ایشان مقرر نکردیم مگر برای آن که کسب خشنودی خدا کنند، با این حال آن را چنان که حق رعایت آن بود منظور نداشتند. پس پاداش کسانی از ایشان را که ایمان آورده بودند بدانها دادیم ولی بسیاری از آنان دستخوش انحراف اند.»

در این آیه بیان شده که آنان به قصد نیک و هدف پسندیده ای چون رضوان و خشنودی خدا به بدعت دست زدند و برخلاف آموزه های وحیانی روشی جدید برای رسیدن به خدا در پیش گرفتند، ولی همان رهبانیت بدعتی خود را به درستی انجام ندادند و گمراه و فاسق شدند. فسق ایشان به سبب این بود که نمی توانستند برخلاف فطرت و غریزه ازدواج نکنند، از این رو زنان و مردان شان به لواط و مساحقه گرایش یافتند و هم جنس گرایی یکی از ابتلائات آنان بود. الان در میان کشیشان مسیحی بویژه کاتولیک ها به سبب عدم امکان ازدواج، تباهی هم جنس گرایی و فسق آن گسترش داشته و تجاوز به کودکان از سوی آنان بارها در دادگاه مطرح شده است.

از دیگر نمونه های ریاضت باطل و بدعتی می توان به ریاضت های هندوها و بودایی ها اشاره کرد که شباهتی با رهبانیت مسیحی دارد. آنان هرچند که با این ریاضت های خویش بر نفس خود تسلط می یابند و توانایی های روحی شان افزایش می یابد و می توانند کارهای خارق عادتی را انجام دهند، ولی این معرفت و توانایی که بدان می رسند، توانایی و معرفت محدود است؛ چراکه هرگز کمال مطلق یعنی خدا در آن دیده نمی شود و مسیری که خداوند برای رسیدن به خود بیان کرده را در پیش نمی گیرند و نتیجه نیز کمال مطلق یعنی خدا نیست.

از آموزه های قرآنی و روایات و بیانات عارفان واصل می توان دریافت که تنها عرفان توحید محور مبتنی بر آموزه های عقلانی، عقلایی و شرعی می تواند معرفت شهودی کامل را ایجاد کند و برای انسان کشف الغطایی به وجود آورد که نه تنها ملکوت دنیا را ببیند، بلکه ملکوت هستی از جمله بهشت و آخرت را مشاهده کند و آن چه دیگران هنگام مرگ و در قیامت می بینند (ق، آیه ۲۲) و یا آتش دوزخ به آنان پس از مرگ یا هنگام آن نموده می شود، (تکاثر، آیات ۶ و ۷) ایشان در همین دنیا رؤیت نمایند، چرا که با ریاضت شرعی همراه با حفظ همه نیازهای عقلانی و عقلایی و فطری خود، مرگ اختیاری را تجربه کرده و کشف الغطا می شود و همه هستی مشهود به علم شهودی آنان می شود، به گونه ای که «لو کشف الغطاء ما ازددت یقینا»، اگر پرده ها فرو افتد چیزی به یقین ایشان افزوده نمی شود، چون در مقام حق الیقین نشسته اند و همه هستی مشهود ایشان است، پس چیزی نهان نیست تا دیده شود.



تهجد و شب زنده داری، ریاضت برای شهود
خداوند در آیات قرآنی، ریاضت شرعی را که انسان بوسیله آن متاله و خدایی می شود و همانند خداوند به علم حضوری و شهودی دست می یابد و همه هستی برای او مشهود می گردد، تبیین کرده است. از جمله این اعمال شرعی که به نام ریاضت شرعی از آن یاد می شود، تهجد و شب زنده داری همراه با اعمال و مناسک خاص است.

خداوند در آیه ۲۰ سوره مزمل به پیامبرش می فرماید که تهجد و شب زنده داری از چیزهایی است که توجه خداوندی را به خود جلب می کند و خداوند، متهجدین را زیر عنایت خویش می گیرد و نه تنها گوشه چشمی به ایشان داشته بلکه توجه و اهتمام خاص خود را مبذول آنان می دارد

البته در جهان امروز، به سبب نعمت روشنایی برق و امکانات رفاهی و تفریحی چون تلویزیون و سینما، اینترنت و ماهواره و مانند آن، بسیاری از مردم از پیرو جوان و بچه، عادت به شب زنده داری پیدا کرده و تا پاسی از شب و حتی برخی اوقات تا سحرگاهان بیدارند و به جای آن پس از طلوع فجر و هنگامه آمد و شد فرشتگان و بهترین زمان مناجات، به خواب می روند تا چاشتگاه و برخی تا شامگاه دیگر می خوابند. این شب زنده داری از نظر قرآن نه تنها مفید نیست، بلکه زیان بار است، چرا که آدمی را از وظیفه و واجب روزانه که سبح طویل (مشغله های فراوان) برای ارتزاق حلال است باز می دارد.

افزون بر این، این گونه شب بیداری، مهم ترین عامل تغافل بشر از خدا و اهداف آفرینش و فلسفه آن است. از این رو خداوند تهجد و شب زنده داری را زمانی ارزشی و مفید می شمارد که برای قرائت با تامل و تدبر قرآن یعنی ترتیل قرآن باشد. (مزمل، آیات ۱ تا ۴)

دیگر این که در تهجد شبانه انسان باید به تفکر و تدبر در آیات آفاق و انفس بپردازد و از طریق اندیشه و تدبر در آیات لفظی قرآن و آیات تکوینی جهان خود و پیرامون، حقیقت زندگی و جایگاه و موقعیت خود در هستی را دریابد و هدف روشنی را بیابد و با تعیین اهداف ابتدایی و متوسط و غایی و شناخت ابزارها و وسایل مناسب، حرکت کمالی خویش را آغاز کند و سبح طویل روز، او را دچار غفلت نسازد.



آداب شب زنده داری
خداوند در آداب تهجد به این مسائل توجه می دهد که شب زنده داری زمانی تاثیرگذار است که بر آداب خاصی استوار باشد. از آیات قرآنی برمی آید که دست کم پنج چیز باید به عنوان آداب شب زنده داری و تهجد مورد لحاظ قرار گیرد تا تاثیر درست و مناسبی داشته باشد.

۱) استغفار

تهجد و شب زنده داری باید همواره با استغفار به درگاه ربوبی باشد (مزمل، آیه ۲۰) و شخص برای این که معراج و اسرایی داشته باشد، باید بر بال تسبیح و تنزیه خداوند سوار شود و از دنیایی که با تشبیه، خود او را به خود مشغول داشته و از ملکوت و حقیقت بازداشته با تسبیح و تنزیه بیرون آید و با خداوند بی مثال و بی مثل به یک معنا ارتباط برقرار کند. از این رو در آداب تهجد بر تسبیح و ذکر تنزیه تاکید شده و بارها به این نکته در آیاتی چون ۱۳۰ سوره طه و ۱۵ و ۱۶ سوره اسراء و ۳۹ و ۴۰ سوره ق و هم چنین ۴۸ و ۴۹ سوره طور و ۲۶ سوره انسان توجه داده شده است؛ چرا که دست یابی به معرفت خالص و شهود کامل و ربوبیت مبتنی بر عبودیت، تسبیح الهی و درک این مقام است. (المیزان، ج۱۸، ص ۳۶۰ و نیز ج۱۹، ص ۲۴ و هم چنین ج۲۰، ص ۱۴۱)

۲) تلاوت قرآن

از دیگر آداب شب زنده داری و تهجد تلاوت ترتیلی قرآن است. قرآن را می توان به سه سبک قرائت و تلاوت و ترتیل خواند. ترتیل قرائت قرآن همراه با تدبر و تفکر است. بنابراین، اگر کسی می خواهد معرفت حقیقی را درک کند و شهود حق الیقینی داشته باشد، باید در تهجد شبانه اش به ترتیل قرآن توجه و اهتمام ورزد. (مزمل، آیات ۲ و ۴ و ۲۰)

۳) دعا

نیایش و دعا از دیگر آداب تهجد و شب زنده داری است که از آیات ۷۹ و ۸۰ سوره اسراء این معنا به دست می آید. خداوند به صراحت به پیامبرش فرمان می دهد که هرگاه به تهجد برخاست به نیایش بپردازد و بویژه بر این ذکر و نیایش اهتمام ورزد و بگوید: و قل رب أدخلنی مدخل صدق و أخرجنی مخرج صدق و اجعل لی من لدنک سلطانا نصیرا؛ و بگو: «پروردگارا، مرا در هر کاری به طرز درست داخل کن و به طرز درست خارج ساز و از جانب خود برای من حجت، برهان و تسلطی یاری بخش قرار ده.»

۴) ذکر خدا

از دیگر آداب تهجد می توان به یاد و ذکر خدا اشاره کرد که خداوند در آیات ۲ و ۸ سوره مزمل به آن توجه می دهد. البته ذکر در آیات قرآنی دارای مصادیق چندی است؛ چرا که مراد هر آن چیزی است که یاد خدا را در دل زنده نگه می دارد. از مصادیق ذکر می توان به قرآن و نماز اشاره کرد. با این همه مطلق ذکر یعنی یاد کرد خداوند و این که هرگز خدا را فراموش نکنیم و از وی غفلت نورزیم، از مهم ترین آموزه های قرآنی است که در ریاضت شرعی باید به آن توجه کرد.

خداوند در آیات ۲ و ۳ سوره مزمل زمان تهجد و شب زنده داری را در شب می داند که تا فجر ادامه می یابد. در این مدت اگر کسی بتواند همه یا بیش تر یا نصف یا دست کم یک سوم آن را بیدار باشد و به تهجد و عبادت بپردازد، این مهم را انجام داده است. بهترین زمان تهجد، سحرگاهان و حدود یک ساعت پیش از طلوع فجر است که در آن زمان اقامه نماز شب بسیار مورد تاکید قرار گرفته است.



آثار و برکات تهجد
مهم ترین تاثیر شب زنده داری و تهجد بر پایه آیات ۲ و ۵ سوره مزمل، رسیدن به معرفت است. انسان اگر بخواهد معارف بلند و سنگین هستی را دریابد و به چشم دل شهود کند، می بایست به ریسمان تهجد آویزد و آن را وسیله خود قرار دهد. خداوند به پیامبرش(ص) فرمان می دهد که برای دریافت وحی و ارتباط کلامی با خداوند به تهجد رو آورد. در این زمان است که قول ثقیل و معارف سنگین و بلند بر جان آدمی نازل می شود و خداوند او را سزاوار معرفت شهودی می سازد.

اگر پیامبر(ص) برای دریافت وحی و قرآن نیازمند تهجد بود (مجمع البیان، ج۹ و ۱۰، ص ۵۷۰) دیگران هم به طریق اولی برای دریافت معارف، نیازمند شب زنده داری هستند.

خداوند از شب زنده داران تمجید می کند و آنان را به این عمل می ستاید. ستایش خداوند به این معناست که این عمل بسیار موجب رضایت خداوند است. بنابراین، اگر کسی خشنودی خداوند و رضایت او را می جوید و می خواهد محبوب خداوند شود و از آثار محبوبیت بهره برد، می بایست به تهجد به عنوان یکی از ابزارهای تحقق محبوبیت توجه کند. (شعراء، آیات ۲۱۸ و ۲۱۹ و نیز مجمع البیان، ج۷ و ۸، ص ۳۲۳)

انسان برای دریافت معارف بلند و دست یابی به مقامات عالی عرفانی نیازمند حضور قلب است. قلب انسان در روز ، گرفتار خواهش های مختلف است و ظواهر دنیا او را به خود گرفته و از مقام حضور خارج می کند. اگر کسی در اندیشه حضور قلب است باید به تهجد و شب زنده داری به عنوان یکی از عوامل ایجادی آن اهتمام ورزد. خداوند در آیه ۶ سوره مزمل، تهجد و شب زنده داری همراه با آداب و شرایط را مایه زدودن اشتغالات دنیایی از دل و ازدیاد صفای قلب می شمارد. (مجمع البیان، ج۹ و ۱۰، ص ۵۷۰)

بسیاری از مقامات عالی عرفانی و هم چنین مقامات ربوبی و مظهریت یافتن آن در انسان مبتنی بر تهجد و شب زنده داری با شرایط و آداب است. از جمله رسیدن به مقام محمود که از آن به مقام شفاعت نیز یاد می شود، بهره مندی از شب زنده داری است که در آیه ۷۹ سوره اسراء به آن اشاره شده است. (مجمع البیان، ج۵ و ۶، ص ۶۷۱) از آیه ۱۳۰ سوره طه نیز این اثر برای شب زنده داری قابل استنباط است.(همان، ج۷ و ۸، ص۵۸)

بنابراین، کسی که طالب مظهریت ربوبیت و عرفان و قدرت خدایی است باید خدایی و متاله شود که یکی از مهم ترین راه ها و ابزارها، بهره مندی از ریاضت شرعی چون تهجد و شب زنده داری با آداب و شرایط آن است. باشد با پیروی از این راه و روش به حقایق شهودی دست یافته و اهل معرفت شهودی شویم.