تحجر و تجدد از منظر استاد شهید مطهری

[bOoOoOy]

به تعبیر دردمندانه و درست استاد، اسلام ناب هم با “جمود” و هم با “جهالت” مخالف است و خطر هر دو را متوجه خود می داند. به همین دلیل استاد، مسئله عقب ماندگی مسلمین و سیر قهقرایی جامعه اسلامی را چنین طرح می نماید:

“امروز مسلمانان در مقایسه با بسیاری از ملل جهان و در مقایسه با گذشته پر افتخار خودشان، در حال انحطاط و تاخیر رقت باری به سر می برند.”

و در تحلیل آن، به سه بخش اشاره می کند:

۱) اسلام

۲) مسلمانان

۳) بیگانگان

در بخش اول به خطر “تحریف” در اندیشه اسلامی و عدم معرفت خالص و فراگیر آموزه های اسلامی اشاره کرده و به “تحریف زدایی” از چهره ناب مفاهیم بینشی و ارزشی می پردازد، که از جمله آنها پرداختن به مقوله جبر و اختیار یا سرنوشت انسان است. کتاب “انسان و سرنوشت” استاد در همین زمینه نگارش یافت و آنگاه مقوله هایی چون امر به معروف و نهی از منکر، تقوا، جهاد، توکل، صبر و ... را بازشناسی و بازسازی می نماید و می فرماید:

“اسلام در مقررات خود، به یک سلسله عبادات و اذکار و یک رشته اندرزهای اخلاقی اکتفا نکرده است، همان طوری که روابط بندگان با خدا را بیان کرده است، خطوط اصلی روابط انسان ها و حقوق و وظایف افراد را نسبت به یکدیگر در شکل های گوناگون، بیان کرده است.” و در یک مقیاس کلان و کلی، تفریط تحجر وافراط تجدد هر دو برادران دوقلوی جهل اند “الجاهل اما مفرط او مفرط”

پس “متحجر” دگم اندیش و جمود باور است و حاضر نیست به اندیشه ها و ایده های غیر از خود یا “جز من” کمترین توجهی داشته باشد و “متجدد” با قرار گرفتن در چرخش زمان زدگی و پیشرفت تکنولوژی و صنعت، از اصول و ارزش های انسانی واعتقادی گریزان و خود به نوعی با بیماری “تحجر” مواجه است و در عملیات فردی و اجتماعی، به نوعی در چالش همیشگی با نقطه نظرات و سرمایه های فکری، اجتماعی و علمی دیگران است. تجددگرایی در میان برخی نوگرایان و روشنفکران اسلامی، به “التقاط” و “نفاق ورزی” اندیشه ای و اجتماعی می انجامد که استاد شهید آن را در آثاری چون “علل گرایش به ماتریالیسم” و “اسلام و تجدد” و “اسلام و مقتضیات زمان” و ... مطرح کرده اند. پس در افق اندیشه استاد، تحجر و تجدد با صبغه تفریط و افراط، هر دو عامل بازدارنده جامعه اسلامی و بشری هستند که فرد و جامعه را از مسیر اعتدال و خط انسانیت بیرون رانده و از شکوفایی او به سوی “تعالی” جلوگیری می کند.

پیشینه تاریخی و مولفه های تحجرگرایی
استاد شهید مطهری، رویکرد تاریخی با متد تحلیلی و عقلانی را، در فهم و ارزیابی موضوع و مسائل فکری و اجتماعی، بسیار مهم و ضروری می داند و عدم نگرش به تاریخ پیدایش و گسترش مسائل در حوزه های مختلف را، خطرساز دانسته و آسیبی جدی برای فرهنگ، جامعه و تحلیل جامع و عقلانی به شمار می آورد. او در باب اسلام شناسی به سه نوع شناخت افراطی، تفریطی و اعتدالی اشاره کرده، می گوید:

“یکسری جریان های فکری در دنیای اسلام پیش آمده است که باید نامشان را افراط یا جهالت گذاشت جریان هایی که یک نوع افراط کاری و دخل و تصرف های بیجا در امور دینی بوده است. متقابلا جریان های فکری دیگری در دنیای اسلام پیش آمده است که تفریط و کندروی و جمود بوده است ولی همه مربوط به گذشته بود مسلمان باید به تعلیم قرآن معتقد باشد و جریان “معتدلی” را طیکند.” استاد با نگرش به گذشته و حال اندیشه اسلامی، مقوله آسیب شناسی و آفت زدایی در حوزه فرهنگ و معرفت دینی را بسیار مهم و ضروری دانسته و از آفات نظری و عملی معرفت دینی، تلویح و تصریح به جریان های انحرافی می کند. مجموع و برآیند کلی اندیشه های استاد، گویای جریان های ذیل است:

۱) جریانی که تئوری “حسبنا کتاب الله” را در رسیدن به مقاصد حکومتی و سیاسی اش مطرح و نقطه عطفی در انحراف فکری شد و به مهجوریت عترت و انزوای سنت و سیره نبوی انجامیده، دست جامعه اسلامی را از دامان پیامبر (ص) و عترت پاکش کوتاه کرد.

۲) جریانی که در برابر آن “حسبنا احادیثنا و اخبارنا” را طرح و به مهجوریت قرآن کریم اهتمام ورزید و جامعه را از معارف و آموزه های اصیل وحیانی باز داشت.

۳) جریانی که در قالب تقدس، مسئله معرفت ناپذیری و دست نیافتنی بودن آموزه های قرآنی را مطرح کرد و با شعار “این التراب و رب الارباب” به “تعطیل تفکر” انجامید که آنان را معطله نامیده اند. این سه جریان به شدت گرفتار “تحجرگرایی و جمود اندیشی” شدند، که ریشه های فکری و روانی داشت. برای اثبات این ادعا کافی است تحقیقی در تاریخ تطور و تحول اندیشه اسلامی و ماجراهای فکری و فرهنگی درون جامعه اسلامی انجام پذیرد. جریان “اخباری گری و ظاهرگرایی” در برابر جریان “باطنی گرایی و تاویل گرایی” یعنی دو نظام فکری معیوب و آسیب دیده اسماعیلیان و حنبلیان از یک طرف، و جریان بسیار تلخ و نامیمون اخباری گری در حوزه اندیشه شیعی در قرن دهم هجری قمری از طرف دیگر، ضربات سخت و سهمگینی بر پیکر فرهنگ اسلامی وارد نمود که به تعبیر بسیار تلخ، عمیق و دردمندانه استاد: “ضربه ای که اسلام از دست اخباری گری شیعی خورد، از هیچ گروه و جریانی نخورد. البته در برابر این قشری گرایی ها، اندیشه و اندیشمندان زنده و پویایی، قد علم کردند و راست قامتانه ایستادگی نمودند...”

جریان نفوذی و پرورش یافته امویان، یعنی “مرجئه” که با عملگرایی در کنار ایمان گرایی، ضدیت داشت نیز، ضربه ای جبران ناپذیر زد که هنوز سایه های شوم آن بر آسمان زندگی مسلمین حضور نامبارک دارد.

به هر حال تفکر اسلامی و بینش و گرایش دینی با دو خطر کلی و کلان بسیار جدی مواجه بوده و هست:

الف) خطر جمودگرایی و تحجر، یا جمادت و جهالت.

ب) خطر التقاط پذیری و خود کم بینی فرهنگی و ایدئولوژیک.

پس از یک نگاه، معرفت نابرداری دین (جریان سوم) و از نگاه دیگر، معرفت برداری محدود، تک ساحتی و تک منبعی از قرآن (جریان اول) یا سنت و احادیث به صورت مطلق (جریان دوم) و یا معرفت های بشری صرف خالی از معرفت دینی را مطرح می کند و به تفکیک دین و معرفت دینی در آغاز و آنگاه ترتیب احکام حاکم بر علوم بشری (همچون ناکامل، ناثابت و نامقدس بودن) بر خود دین، اهتمام ورزیده اند و سپس نظریه اول (تفکیک دین و ...) را “در قبض و بسط تئوریک شریعت” و نظریه دوم (ترتیب احکام...) را در “بسط تجربه نبوی” ساختارمند و روشمند کرده اند و از تفکیک گرایی دین و ایدئولوژی، دانش و ارزش، دین و معرفت دینی، دین و حکومت، دین و کمال، به “تعمیم نبوت” و “انقطاع امامت و ولایت” رسیده اند که در واقع همانا دین منهای دین و اسلام منهای اسلام است و این اندیشه نیز محصول عصری کردن دین و انطباق شریعت و طبیعت و عرفی سازی اندیشه و تفکر دینی است که به سکولاریسم نظری و عملی می انجامد و لیبرالیسم معرفتی و رفتاری را ترویج می نماید. البته لیبرالیسم نقابدار امروز، سرگذشت لیبرالیسم و پراگماتیسم عریان گذشته در تفسیر دین، و تعمیم نبوت جدید، تعمیم امامت قدیم را یادآور است.

استاد شهید مطهری، تهدیدهای گذشته تاریخ تفکر اسلامی در حوزه “دین شناسی” را، در جمود و قشری گری اشعریان و حنبلیان که به تفسیرهای ظاهر بینانه، قیاس های نابجا و حتی تاویل های مادی گرایانه منتهی می شد، می بیند. آنها برای عقل آدمی در فهم و معرفت دینی، نقش و منزلتی قائل نبودند و مایه رکود و قرار گرفتن کلام اصیل در تزویرهای سیاسی و فرقه سازی های کلامی شدند.

استاد، جریان خوارج و مارقیگری را اولین جریان جمودآمیز در ضربه زدن به اسلام معرفی کرد که در بستری سیاسی، بر اثر خلاهای فکری و معرفتی و فقدان عمق اندیشه و درک مفاهیم قرآنی شکل گرفت. استاد، مولفه هایی چون: نگرش محدود به اسلام، عدم شناخت نیازهای زمان، عدم پاسخگویی عمیق و فراگیر به سوال ها و شبهات و حتی توقف در آنها و در جا زدن و شبیه سازی فرهنگ اسلام به فرهنگ کلیسایی قرون وسطا را از مولفه های ساختاری و بنیادین جهل، جمود، تحجر و زمینه ساز خطر تجدد افراطی برمی شمارد. او همچنان که “ زهد مآبی جاهلانه” و “جمود فکری، فرهنگی، علمی و سیاسی” را عامل گرایش مردم به مادی گری می داند، “زمان زدگی و عدم بصیرت به اصول بنیادین اسلام ناب در تفسیر نیازهای زمان” و “عدم معرفت به نیازهای ثابت و متغیر و اصول ثابت و فروع متغیر” و “عدم اجتهاد پویا و کارآمد با مکانیسم جامع خویش” را، عالم تجددزدگی و تجددگرایی افراطی و به عبارتی تحجرگرایی مدرنیسمی، عصری کردن دین و در نهایت به محاق کشاندن آن می داند.