اختصارات و آغازها در زبان فارسی

[Meteorite]

اختصارات و آغازها در زبان فارسی

پیش‌گفتار
اختصارسازی روشی است برای به کار بردن صورت کوتاه شده‌ی یک واژه یا گروه نحوی.
اختصارسازی به روش‌های زیر انجام می‌گیرد:
١- اختصار تک‌حرفی: این نوع اختصار از یک حرف، که معمولن حرف اول یک واژه است، ساخته می‌شود، مانند «ص» به جای صفحه و «ك» به جای «کلی» و «ع» به جای علیه‌السلام .
٢- اختصار چندحرفی: این نوع اختصار از چند حرف، که هر کدام از آن‌ها جداگانه تلفظ می‌شود، ساخته می‌شود. این حروف که معمولن حروف اول واژه‌های یک عبارت هستند، در نوشتار با نقطه از هم جدا می‌شوند، مانند:
«ك. م. م»: کوچک‌ترین مضرب مشترك، «ب. م. م»: بزرگ‌ترین مضرب مشترك، «ش. م. ر»: شیمیایی، میکروبی، رادیواکتیو
٣- ترخیم: در این نوع اختصار دو یا چند حرف از آخر یا اول یا بخشی از آخر یک واژه یا عبارت حذف می‌شود، مانند: «نک» به جای «نگاه کنید» و «قه» به جای «دقیقه» و «آز» به جای آزمایشگاه و «صح» به جای صحیح و «رض» به جای رضوان الله علیه.
۴- فشرده‌سازی: در این نوع اختصار دو یا چند حرف از میان یک کلمه یا بخش‌هایی از میان یک عبارت یا جمله حذف می‌شود، مانند: «تخ» به جای «تاریخ» یا «الخ» به جای «الی آخر» و «قس» به جای «مقایسه کنید» .
۵- آمیزه‌سازی (نحت): در این روش بخش‌هایی از دو واژه حذف می‌شود و آن‌چه باقی می‌ماند با هم ترکیب می‌شود و یک واژه می‌سازد، مانند: نستعلیق (نسخ+ تعلیق)،  توانیر (تولید و +انتقال نیرو)، تشباد (آتش + باد)، پیکاژو (پیکان + پژو).
٦- سرواژه‌سازی (آغازه): در این روش معمولن حروف اول واژه‌های یک عبارت به هم می‌پیوندند و لفظی می‌سازند که می‌توان آن را همچون یک واژه تلفظ کرد، مانند: «سیبا» (سامانه‎ی یکپارچه‌ی بانکی) یا «ساصد» (سازمان صنایع دفاع)، «ساف» (سازمان آزادی‌بخش فلسطین)
در ساختن سرواژه گاهی صورتی حاصل می‌آید که واژه‌ای معنادار است، مانند: «هما» ،که از عبارت (هواپیمایی ملّی ایران) گرفته شده است. اما غالب سرواژه‌ها الفاظی بی‌معنا هستند و فقط با توجه به واژه‌های سازنده‌شان می‌توان به مدلول آن‌ها پی‌برد.

- - -

حسین مختاری معمار
ما روزانه ده‌ها بلکه صدها جمله نظیر جملات زیر را در مطبوعات می‌خوانیم: «در نشست این همایش، تعدادی از مسئولان ایرنا و نماینده‌ی ایران در فائو نیز شرکت داشتند». (١) «ارتش مالزی با نظامیان کشورهای آ.سه.آن همکاری می‌کند». (٢) «پکا در راه است». (٣) «استینفو و خدمات تحویل مدارک». (۴) «١۴٠ هزار تن کاغذ امسال در چوکا تولید می‌شود». (۵) کلماتی مثل چوکا، آ.سه.آن، استینفو و غیره را در مواردی در هیچ فرهنگ لغتی نمی‌توان یافت و اغلب معنای روشن و مستقلی ندارند. گاهی بر سردر بعضی شرکت‌ها و کارخانه‌ها یا روی خودروها می‌بینیم که کلمات و حروفی مثل پ.ت.ت، ت.ت.ث، اتکا، تکتا، نداجا، بهی نزاجا و نظایر آن‌ها درج شده است که توجه افراد کنجکاو را به خود  جلب می‌کند. هم‌چنین هنگام گوش‌دادن به سخن‌رانی‌های علمی یا اخبار و برنامه‌های مختلف رادی و تلویزیون واژه‌هایی نظیر ناتو، گات، ناسا، اوپک و غیراه را می‌شنویم که معنی دقیق آن‌ها تنها برای اهل فن روشن است و افراد عادی هر یک نسبت به میزان اطلاعات خود تعبیری از آن واژه‌ها دارند.
استفاده از آغازه‌ها و اختصارات سابقه‌ای دیرینه دارد. «سربازان رومی استانداردهایی که با حروف SPOR برای نشان‌دادن "سنا و مردم رم" کنده‌کاری شده بود. آنان در شهر یهودا علامتی را که روی آن اختصار INRI (عیسی نصرانی، پادشاه یهودیان) درج شده بود با میخ به صلیب نصب کرده بودند» (۷). با توجه به سابقه‌ی دیرینه در استفاده از اختصارات و آغازه‌ها معلوم می‌شود که تعداد آن‌ها در زبان‌های لاتینی بسیار زیاد و در زبان فارسی اندک است. برای آشنایی بیش‌تر با حجم این قبیل واژه‌ها در زبان‌های بیگانه کافی است به چند منبع اشاره کنیم: ویرایش چهارم «فرهنگ آغازه‌ها و اختصارات» که توماس و مزلولی آن گردآوری کرده‌اند و در سال ١٩۷٣ به وسیله‌ی انتشارات گیل ریسرچ منتشر شده است، ١٠٣ هزار مدخل دارد که آغازه‌ها و اختصارات را در حوزه‌های مختلف دانش بشر گردآوری کرده است. جان پکستن گردآورنده‌ی فرهنگ همگانی اختصارات (٨) در ویرایش دوم که در سال ١٩٨٦ منتشر شده بالغ بر ٢۷ هزار مدخل را وارد کرده است. منبع دیگر آغازه‌ها و اختصارات در کناب‌داری و اطلاع‌رسانی (٩) است که گردآورنده‌ی آن مونتگمری در ویرایش چهارم این اثر ۷ هزار مدخل را فقط در زمینه‌ی کتاب‌داری و اطلاع‌رسانی گردآوری کرده است. این اثر به وسیله‌ی انجمن کتاب‌داران انگلستان در سال ١٩٩٠ منتشر شده است. بدیهی است که از تاریخ انتشار کتاب‌های ذکرشده تاکنون تعداد مدخل‌های هر یک از این منابع افزایش یافته، ولی همان‌گونه که اشاره شد، تعداد این واژه‌ها در زبان فارسی چندان زیاد نیست. شاید دلیل اصلی این امر که زبان‌شناسان باید درباره‌ی آن اظهار نظر کنند، ساختار زبان فارسی است. هم‌چنین احتمالن چون تعداد این واژه‌ها اندک بوده، در هیچ منبع واحدی گردآوری و منتشر نشده‌اند.
 
تعریف و شیوه‌ی ساخت
در این‌جا برای روشن‌شدن مفهوم واژه‌های «آغازه» و «اختصار»، تعریف آن دو را که در اصطلاح‌نامه‌ی کتاب‌داری (١٠) آمده است، درج می‌کنیم:
اختصار (١١) «شکل کوتاه‌شده‌ی یک کلمه یا عبارت نوشته‌شده است که ... به جای تمام کلمه یا عبارت به کار می‌رود و معمولن با حذف حروفی از مجموع حروف کلمه یا عبارت مورد نظر به دست می‌آید. مثلن ص. ع. به جای صفحه‌ی عنوان» (اصطلاحات کتاب‌داری، ص ۷).
آغازه (١٢) «کلمه‌ای است که با استفاده از نخستین حروف کلمات پی‌درپی نام یک سازمان درست می‌شود. مانند یونسکو (UNESCO) برای United Nations Educational Scientific and Cultural Organisation» و فرق آن با اختصارات یا نشانه‌های کوتاه این است که در این‌جا حروف آغازین، یک کلمه را تشکیل می‌دهند و حال‌آن‌که در اختصارات، هر حرف به‌تنهایی تلفظ می‌شود. مانند ب.ث.ژ» (همان، ص ٢-٣).
تفکیک در تعریف اختصار و آغازه می‌تواند صیغه‌ی فرهنگی نیز داشته باشد. مثلن انگلیسی‌زبانان CIA را سی.آی. ا. تلفظ می‌کنند و حال‌آن‌که در فارسی آن را سیا می‌خوانیم. یعنی در انگلیسی اختصار و در فارسی آغازه تلقی می‌شود. هم‌چنین FAO که در انگلیسی اف.آ.او و در فارسی فائو خوانده می‌شود.
با توجه به تعریف‌های فوق معلوم می‌شود که اختصار و آغازه هر دو از حرف یا حروف آغازین کلمه یا کلماتی تشکیل می‌شوند که در آغازه، این حروف کلمه‌ای را می‌سازد که خوانده و تلفظ می‌شود و مثل اختصار تنها چند حرف جداازهم نیست.
آغازه‌ها و اختصارات به طرق مختلف ساخته می‌شوند:
١) گاهی با کنارهم‌قراردادن نخستین حرف از هر کلمه ساخته می‌شود. مانند: مجدا (مجله‌ی جامعه‌ی دندان‌پزشکی ایران) و ه.ش. (هجری شمسی)،
٢) گاهی با کنارهم‌قراردادن بیش از یک حرف از هر کلمه ساخته می‌شود. مانند هوانیروز (هواپیمایی نیروی زمینی) یا جنگال (جنگ‌های الکترونیکی)؛
٣) آغازه‌ها گاهی حرف یا حروفی دارند که از هیچ کلمه‌ی معینی گرفته نشده‌اند. برای مثال در «فیپا» برای «فهرست‌نویسی پیش از انتشار» که کتاب‌خانه‌ی ملی جمهوری اسلامی ایران ابداع کرده است. برای حرف «ی» هیچ مرجعی وجود ندارد و به نظر می‌رسد این حرف را صرفن برای تلفظ‌شدن به آن کلمه افزوده‌اند. شاید هم آن را از انتهای کلمه‌ی فهرست‌نویسی گرفته باشند؛
۴) گاهی در یک آغازه هیچ حرف و نشانه‌ای از کلمه یا کلمات موجود در شکل کامل عبارت دیده نمی‌شود. مثلن در «امکان» که آغازه‌ی «اتحادیه‌ی مرکزی تعاونی‌های مصرف کارگران ایران» است، هیچ حرف یا حروفی از کلمات «تعاونی‌های مصرف» دیده نمی‌شود. به‌علاوه به نظر می‌رسد حرف «ن» در «امکان» را از انتهای کلمه‌ی «ایران» گرفته‌اند.
از اغلب کلمات و حروفی مانند در، از، و ... که در شکل‌گیری آغازه یا اختصار نقشی ندارند، صرف نظر می‌شود. مانند «حرکت» در «حُسن رفتار و کردار ترافیک» و ق.م. (قبل از میلاد).
فایده و ضرورت، پویایی و تحولیکی از نشانه‌های هر زبان زنده است. در همه‌ی زبان‌ها همواره واژه‌هایی متولد می‌شوند، مدتی به حیات خود ادامه می‌دهند و درنهایت، دیر یا زود می‌میرند و از بین می‌روند و آثار آن‌ها را تنها در فرهنگ‌ها و اصطلاح‌نامه‌ها می‌توان یافت. آغازه‌ها و اختصارات هم همین خاصیت را دارند. مادامی که عناصر تشکیل‌دهنده‌ی آن‌ها مثل سازمان‌ها و موسسات موجودند و به فعالیت خود ادامه می‌دهند، این‌گونه واژه‌ها هم هستند و به کار برده می‌شوند. درغیراین‌صورت کاربرد خود را از دست خواهند داد. برای مثال یک شرکت خصوصی به نام «شرکت نرم‌افزار و سخت‌افزار ایران» که آغازه‌ی «نوسا» است، چنان‌چه به هر علتی و در عصری به فعالیت خود خاتمه دهد، واژه‌ی «نوسا» نیز مفهوم خود را از دست خواهد داد.
مسلم است گردآوری، سازمان‌دهی، حفاظت و اشاعه‌ی اطلاعات از جمله وظایف کتاب‌داران و دست‌اندرکاران علم اطلاع‌رسانی است تا به این طریق از فرار، مرگ‌ومیر و نابودی آن‌ها پیش‌گیری شود. آغازه‌ها و اختصارات موجود در هر زبان بخشی اطلاعات و دانش یک جامعه و تمدن را تشکیل می‌دهد. در این مقاله سعی بر این است که تعدادی از آغازه‌ها و اختصارات موجود در زبان فارسی که نگارنده بالغ بر پانصد ماده از آن‌ها را گردآوری کرده است، معرفی شود و امید است این اقدام سبب شود تا خوانندگان و علاقه‌مندان گرامی، نگارنده را در گردآوری هرچه‌بیش‌تر این واژه‌ها یاری رسانند.
استفاده از آغازه‌ها و اختصارات در ارتباط کلامی و نوشتاری موجب سرعت عمل و صرفه‎‌جویی در نوشتن، خواندن، کاغذ و وقت می‌شود. مثلن برای نوشتن «اتحادیکه مرکزی تعاونی‌های مصرف کارگران ایران» که متشکل از شش کلمه و ٣۷ حرف است هم جا و هم وقت بیش‌تر لازم است تا نوشتن آغازه‌ی «امکان» که تنها یک کلمه و شامل پنج حرف است. هم‌چنین برای خواندن عبارت «شماره‌ی استاندارد بین‌المللی کتاب» که آغازه‌ی «شابک» است، وقت بیش‌تری صرف می‌شود و شنیدن آن به‌خصوص اگر تکرار شود، برای شنونده خسته‌کننده است تا ادای آغازه‌ی آن. یا «پست و تلگراف و تلفن» که اختصار آن «پ.ت.ت» است و «شیمیایی، میکروبی، رادیواکتیو» که اختصار آن «ش.م.ر» است، بنابراین آگاهی و استفاده از آغازه‌ها و اختصارات مزایایی دارد:
١) می‌تواند ما را در یادداشت‌برداری از سخن‌رانی‌ها کمک کند تا اگر سخن‌ران از شکل کامل کلمات استفاده می‌کند با درج شکل اختصاری یا آغازه‌ی آن‌ها در یادداشت‌برداری عقب نمانیم و از نوشتن خسته نشویم یا اگر سخن‌ران از شکل کوتاه‌شده‌ی کلمات استفاده می‌کند، سخن‌ران را بفهمیم؛
٢) در خواندن متون و در برخورد با آغازه‌ها و اختصارات چشم انسان کلمات کم‌تری را می‌بیند و بنابراین به ما کمک می‎‌کند تا سریع‌تر بخوانیم و به‌تر درک کنیم؛
٣) در نگارش مقاله یا هر مطلبی وقت کم‌تری برای نوشتن و حروف‌چینی صرف می‌شود و جای کم‌تری اشغال خواهد شد و مقاله با تکرار کلمات و عبارات عریض‌وطویل، طولانی به نظر نخواهد آمد. به کلامی دیگر، دانستن و به‌کارگیری آغازه‌ها و اختصارات فرایند ارتباط گفتاری و نوشتاری و تفهیم و تفاهم را تسریع و تسهیل می‌کند.
برخی از آغازه‌های معنادار و با مسما. پیش از این گفته شد که بیش‌تر اختصارات و آغازه‌ها معنای روشن و مستقلی ندارند و دلیل این امر آن است که اختصارات و آغازه‌ها از کنارهم‌گذاشتن حروفی که از دو یا چند کلمه گرفته شده‌اند، تشکیل می‌شوند. در این میان آغازه‌هایی را می‌توان شناسایی کرد که معنا و مفهوم دارند و گاهی هم معنا و مفهوم آن‌ها با کلمات تشکیل‌دهنده‌ی آن‌ها ارتباط معناداری دارد. در این‌جا درباره‌ی تعدادی از این آغازه‌ها و معنا و مفهوم آن‌ها بحث خواهیم کرد:
١. هما (هواپیمایی ملی ایران): هما در لغت به معنای شاهین، عقاب، باز است که شنیدن آن قدرت، دقت، توانایی، تیزبینی، سعادت و مناعت طبع را به شنونده القا می‌کند. استفاده از نقش هما بر روی بدنه‌ی هواپیماها و بلیت‌ها و وسایل و تجهیزات شرکت هواپیمایی ملی ایران ویژگی‌های گفته‌شده را ناآگاهانه به مسافران القا می‌کند.
٢. حرکت (حسن رفتار و کردار ترافیک): ترافیک مظهر جنب‌وجوش و حرکت است و نمی‌توان از ترافیک صحبت کرد و در آن به حرکت، توجه نداشت. حرکت، درعین‌حال ضدترافیک درمانده و راه‌بندان و ایستایی است و با حرکت، جنب‌وجوش و ادامه‌دادن راه منظور می‌شود.
٣. شارح (شبکه اطلاع‌رسانی حوزه): شارح در فرهنگ‌های لغت به معنای شرح‌دهنده و بیان‌کننده و کسی که کتاب یا مطلبی را شرح دهد و مشکلات آن را تفسیر کند، آمده است. بدیهی است هدف هر نظام و شبکه اطلاع‌رسانی، اشاعه‌ی اطلاعات و رساندن آن به دست اهل فن است. در این زمینه شارح آغازه‌ی مناسبی است برای شبکه‌ی اطلاع‌رسانی حوزه.
۴. امکان (اتحادیه‌ی مرکزی تعاونی‌های مصرف کارگران ایران): کارگران بازوی توانای کار و تولید هستند و با به‌کارگیری علم و فن‌آوری و هوش و توان خود غیرممکن‌ها را ممکن می‌سازند و امکان می‌آفرینند.
۵. سمت (سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها): این سازمان مسئولیت تدوین کتاب‌های درسی در شاخه‌ی علوم انسانی برای دانشگاه‌ها را بر عهده دارد و با بهره‌جویی از توان علمی استادان رده‌بالای دانشگاه‌ها این مهم را به انجام رسانده به آموزش عالی در شاخه‌ی خود سمت و جهت می‌بخشد.
 
نمونه‌هایی از آغازه‌ها و اختصارات زبان فارسی
آغازه‌ها و اختصاراتی که در زبان فارسی به کار می‌روند، دو دسته‌اند:
دسته‌ی اول برگرفته از واژه‌های لاتینی بوده و درواقع حروفی از این واژه‌ها به فارسی آوانگاری شده‌اند. مانند: اوپک (سازمان کشورهای صدرکننده‌ی نفت)، سی‌پی‌یو (واحد پردازشگر مرکزی)، فائو (سازمان خواربار کشاورزی جهانی)، کاملیس (کنفرانس کتاب‌داران و اطلاع‌رسانان مسلمان)، گات General Agreement on Tariffs and Trade (قرارداد عمومی تعرفه و تجارت)، ناتو North Atlantic Treaty Organization  (سازمان پیمان آتلانتیک شمالی)، یونیدو United Nations Industrial Development Organization (سازمان توسعه صنعتی سازمان ملل متحد) و غیره. تعداد این گروه از آغازه‌ها و اختصارات در زبان فارسی – که البته مورد نظر نگارنده نیست- نسبتن زیاد است.
ولی آن دسته از آغازه‌ها و اختصارات که منشاء فارسی دارند و از حروف آغازین کلمات فارسی ساخته شده‌اند، کم است. تلاش بر این است که با معرفی این‌گونه آغازه‌ها و اختصارات استفاده از آن‌ها را تشویق و به‌کارگیری آن‌ها را متداول سازیم. در زیر تعدادی از این ‌گونه آغازه‌ها آمده است. برای تهیه‌ی این سیاهه به منابع گوناگون از متون مختلف گرفته تا علایم روی خودروها و سردر کارخانه‌ها و شرکت‌ها توجه شده است و هر کدام از مدخل‌ها دست‌کم در یک منبع به‌طوررسمی به کار رفته است:
آزفا: آموزش زبان فارسی
ااا: امداد اتومبیل ایران
اتکا: اداره تدارکات کادر ارتش
اصفا: اصطلاح‌نامه فرهنگی فارسی
اکتا: انجمن کتاب‌داران ایران
امکان: اتحادیه‌ی مرکزی تعاونی‌های مصرف کارگران ایران
بج: به کار برید به جای
ب م ا: بانک ملی ایران
بهی نزاجا: بهداری نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران
بی‌تا: بدون تاریخ انتشار
بی‌نا: بدون ناشر
پ ت ت: پست و تلگراف و تلفن
پش مر: پشتیبانی مرکز
پ ق نزاجا: پشتیبانی قرارگاه نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران
پنها: پشتیبانی و نوسازی هلیکوپترهای ایران
پورا: پوست و روده ایران
پی ال پی: پخش لوازم پیکان
تاکا: تولید ادوات کشاورزی اراک
ت ت ت: تاکسی تلفنی تهران
تکتا: تحقیق، کاوش و تولید وسایل الکترونیک
توانیر: تولید و انتقال نیرو
ج اا: جمهوری اسلامی ایران
جام: جامعه اسلامی مهندسین
جنگال: جنگ‌های الکترونیکی
چاپخش: چاپ‌کردن و پخش‌کردن
چوکا: چوب و کاغذ ایران
حرکت: حسن رفتار و کردار ترافیک
حماس: حرکت مقاومت اسلامی
داعس: دایره‌ی عقیدتی و سیاسی
دافوس: دانشکده‌ی فرماندهی و ستاد
رافع: رشد استعدادهای فرزندان علی
رجا: راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران
رض: رضی‌الله عنه
رک: رجوع کنید به
ره: رحمه‌الله علیه
ژاجا: ژاندارمری جمهوری اسلامی ایران
ساتکاب: ساخت و تهیه‌ی کالای آب و برق
ساج: سیستم اطلاعات جغرافیایی
ساصد: سازمان صنایع دفاع ملی
ساعس: سازمان عقیدتی و سیاسی
ساف: سازمان آزادی‌بخش فلسطین
سانجا: سازمان نقشه‌برداری جمهوری اسلامی ایران
ساواک: سازمان امنیت و اطلاعات کشور
ساها: سازمان ارتباط هوایی ارتش
س ج اا: سیمای جمهوری اسلامی ایران
سماجا: ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران
سمپاد: سازمان ملی پرورش استعدادهای درخشان
سمت: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها
سوپا: ساخت وسایل پزشکی ایران
سها: سرنگ هلال ایران
شابک: شماره استاندارد بین‌المللی کتاب
شابم: شماره استاندارد بین‌المللی مجلات
شاجا: شهربانی جمهوری اسلامی ایران
شارح: شبکه اطلاع‌رسانی حوزه
ش م ا: شرکت مخابرات ایران
ش م ر: شیمیایی، میکروبی، رادیواکتیو
ش م ه: شیمیایی، میکروبی، هسته‌ای
شنپ: شماره نظام پزشکی
ص.ع: صفحه‌ی عنوان
صها: صنایع هواپیمایی ایران
ع: علیه‌السلام، علیها‌السلام
ع.پ.خ.ب: علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی
ع س: عقیدتی – سیاسی
فرسا: فرآورده‌های ساختمانی
فیپا: فهرست‌نویسی پیش از انتشار
ق.آ.د.ک: قانون آیین دادرسی کیفری
ق.آ.د.م: قانون آیین دادرسی مدنی
ق.ا: قانون اساسی
ق.ت: قانون تجارت؛ قانون تعزیرات
ق.ح.ق: قانون حدود و قصاص
ق.د.ک: قانون دادرسی و کیفر ارتش
ق.ک.ع: قانون کیفر عمومی
ق.م.ا: قانون مجازات اسلامی
ق.م.ع: قانون مجازات عمومی
ق.م.م: قانون مسئولیت مدنی
کاپا: کتاب‌داری و اطلاع‌رسانی پزشکی ایران
کاچیران: کارخانجات چرخ خیاطی ایران
کاد: کار و دانش
کما: کارخانجات مخابرات ایران
لجمن: لبه جلو منطقه‌ی نبرد
ماجد: موسسه انتشارات جهاد دانشگاهی
ماه: مرکز انرژی هسته‌ای
مترا: (شرکت) مهندسین مشاور توسعه‌ی راه‌آهن ایران
متن: مرکز تحقیقات نیرو
مجدا: مجله‌ی جامعه‌ی دندان‌پزشکی ایران
مشاتیر: مهندسین مشاور نیرو
نداجا: نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران
نزاجا: نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران
نک: نگاه کنید به
نما: نظام مبادله اطلاعات علمی – فنی
نوسا: (شرکت) نرم‌افزار و سخت‌افزار ایران
نوهد: نیروهای ویژه‌ی هوابرد
نهاجا: نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران
هوانیروز: هواپیمایی نیروی زمینی
ی د: یادداشت دامنه
 
پی‌نوشت‌ها:
١. روزنامه ایران، شنبه ١٦ اسفند ۷٦، ص ١
٢. ضمیمه‌ی اطلاعات، چهارشنبه، ٦ اسفند ۷٦، ص ١
٣. جهان کتاب، سال سوم، ش ٣ و ۴، بهمن ١٣۷٦، ص ٣
۴. فصل‌نامه‌ی کتاب، دوره‌ی هشتم، ش ١ و ٢، بهار و تابستان ١٣۷٦، ص ١٠٢
۵. همشهری، یکشنبه ٢٢ مرداد ۷۴

٦.  Senate and people of Rome, SPOR