سقوط شاهنشاهى ایران

[† αƖιєη †]

حمله اعراب به ایران

از زمانى که خسروپرویز نامه فرستاده حضرت محمد(ص) را پاره کرد تا زمانى که مسلمانان به صورت جدى امپراطورى ساسانى را تهدید کردند کمتر از ۲۰ سال فاصله شد اما در این مدت همه چیز تغییر کرده بود. شاهنشاهى ایران در اثر کشمکشهاى طولانى با روم تضعیف شده و تغییر مداوم پادشاهى و جامعه طبقاتى بى رحم هم مزید علت شد تا بزرگترین دولت سیاسى آن زمان آماده فروپاشى باشد. از آن طرف اعراب مسلمان علاوه بر تشکیل یک واحد متشکل نظامى با بهره گیرى از اتحاد اعراب بیابانگرد، با بهره گیرى از فرماندهى مناسب به سرعت در حال توسعه بودند.............




جنگ زنجیر
ابوبکر که پس از پیامبر به خلافت رسید در ۱۲ هجرى برابر با ۶۳۳ میلادى زمان را براى نبرد با ایران آماده دید. وى مرد قدرتمند عرب «خالد بن ولید» را مأمور حمله کرد.
خالد در حرکت خود به سمت ایران ابتدا در جنوب براى بصره با قواى هرمز سردار ایرانى درگیر شد و در نبردى تن به تن وى را کشت و اعراب نیز سپاه وى را از بین بردند. اعراب در درگیرى دیگرى بطور همزمان سپاه کمکى ایران به سردارى «قارن» را نیز در هم کوبیدند و جنگ سلاسل یا زنجیر سبب اولین برترى اعراب مسلمان به قواى ایران شد.
اعراب در «ولجا» نیز (نزدیک مصب دجله و فرات) شکستى دیگر نصیب سپاه ایران کردند.

جنگ اولیس
اولین برخورد جدى در برابر سپاه خالد در «اولیس» درنزدیکى فرات روى داد. سپاهیان عرب تحت فرمان ایران و سپاهیان ایران در این نبرد به شدت در برابر نیروهاى خالد مقاومت کردند تا آنجا که خالد قسم خورد آب رودخانه را از خون آنها قرمز کند و پس از پیروزى نیز با کشتن اسرا سعى کرد که این قسم خود را عملى کند و سر صدها اسیر را برید.
خالد سپس پیشروى خود را به سوى فرات ادامه داده و پس از گرفتن شهر انبار در نزدیکى بابل تقریباً جنوب بین النهرین را از دست ایران خارج کرد. اما سپس به دستور ابوبکر براى دخالت در نبرد اعراب و روم (چنانکه در جنگ بعدى توضیح داده خواهد شد) موقتاً جنگ با ایران را کنار گذاشت.

قدرت گرفتن عمر
ابوبکر که مردى ملایم بود ابتدا سبب خوشحالى ایرانیان و رومیها شد اما بعدها پس از بیمارى و روى کار آمدن عمر (که مردى جنگجو بود) پى بردند که زنده بودن ابوبکر براى آنها بهتر بوده است.
در همین زمان یزدگردسوم آخرین پادشاه ساسانى براى پایان دادن به پیشروى اعراب رستم فرخزاد را مأمور سرکوبى دشمنان ایران کرد. رستم که سردارى بزرگ و پر قدرت بود سپاهى عظیم گردآورد و آن را به دو قسمت تقسیم کرد. بخشى از آن را به «نرسى» و بخشى از آن را به «جاپان» سپرد.
عمر که از عزم ایرانیان براى «مقابله» با خبر شده بود در مدینه بر منبر رفت و از مردم کمک خواست و ابوعبیده بن ثقفى را با لشکرى بزرگ به سمت ایران فرستاد.

جنگ پل
«مثنا» سردار عرب که جانشین خالد شده بود پس از چند نبرد با ایرانیان به دلیل قلت نیرو مجبور به عقب نشینى و منتظر نیروهاى اعزامى از مدینه شد. پس از رسیدن ابوعبیده سپاه عرب از فرات گذشته و به جنگ بهمن جادویه سردار ایرانى رفتند.
در این جنگ جادویه از سى فیل جنگى استفاده کرد و نبردى سخت درگرفت که ابوعبیده در آن کشته شد و تنها پایدارى «مثنا» سبب شد تا لشکر عرب کاملاً از هم نپاشد. اعراب سراسیمه به اولیس عقب نشستند و بهمن به اشتباه از تعقیب آنها صرف نظر کرد.

نبرد بوایب
به دستور عمر سردارى سپاه به مثنا سپرده شد و اعراب پس ازرسیدن نیروهاى کمکى در رمضان سال ۱۳ هجرى (۶۳۴ میلادى) با نیروهاى ایرانى در نزدیکى کوفه محلى به نام بوایب نبردى سخت را آغاز کردند. نیروهاى طرفین در این نبرد بسیار مردانه جنگیدند و «مردان مهرویه» سردار ایرانى در اثناى جنگ کشته شد و مثنا نیز زخمى کارى برداشت (که در اثر آن چند هفته بعد فوت کرد) اما در نهایت ایران شکست خورده و از سپاه ایران تقریباً کسى زنده نماند.

نبرد قادسیه
در ۶۳۶ میلادى برابر با ۱۴ هجرى رستم فرخزاد بدون فوت وقت در حال مهیا کردن سپاه عظیم ۱۲۰ هزار نفرى بود و این مسأله دور از چشمان عمر باقى نماند. وى نیز بیکار ننشست و سپاهى ۳۰ هزار نفرى را به فرماندهى سعدبن ابى وقاص مأمور حمله به ایران کرد این سپاه متشکل از بهترین جنگاوران عرب و مردان رزمدیده شامى بود که اخیراً از نبرد با روم فاتحانه بازگشته بودند.
سپاه دو طرف در قادسیه (در ۳۰ کیلومترى کوفه امروزى ) در برابر هم صف آرایى کردند. در این جنگ که از نبردهاى تعیین کننده تاریخ به شمار مى آید در ابتدا فیلان ایرانى سواران عرب را وادار به عقب نشینى کردند اما پس ازآن تیراندازان عرب فیلان را از سر راه برداشتند با ورود نیروهاى امدادى سورى به صف اعراب قدرت آنها مضاعف شد و در روز سوم نبرد اعراب سواره نظام ایران را شکست دادند در این زمان تلفات ایران۱۰ هزار نفر و تلفات اعراب ۲ هزار نفر ذکر شده است.
اما جسارت سربازان عرب سبب شد تا در شب سوم جنگ نیز سپاه ایران نتواند استراحت کند و از طرفى زخمى شدن فیلهاى ایرانى نیز آرایش اردوى ایران را بر هم زد.
در روز چهارم آنچه که شکست قطعى را نصیب ایران کرد برخاستن توفان خاک به سمت نیروى ایران و مرگ رستم به دست اعراب بود. پس از این سپاه ایران از هم پاشید و درفش کاویانى به دست اعراب افتاد. دراین نبرد هزاران سرباز ایرانى نیز در رودخانه غرق شدند وتلفات سنگین ایران موجب برترى نظامى اعراب در منطقه میانرودان شد.

نبرد مدائن
عمر سعد دو ماه بعد بر سر دروازه پایتخت ساسانیان بود. تیسفون با گنجهاى بزرگش اکنون روبروى اعراب قرار داشت. سربازان عرب اکنون به حدود ۶۰ هزارنفر افزایش پیدا کرده بود اما در اینجا اتفاق عجیب، ترس و فرار یزدگرد بود. تا این زمان در جنگهاى اعراب و ایران هنوز اتفاق قریبى نیفتاده بود و ایرانیان نیز مردانه مقاومت کرده بودند اما چون پایدارى و سرسختى اعراب بیشتر بود عاقبت در هر معرکه اى فاتح مى شدند چنانکه دولت روم نیز در همین زمان على رغم مقابله قدرتمندانه مجبور به عقب نشینى گام به گام شده بود اما اینکه چرا یزدگرد تیسفون را بدون مبارزه رها کرد سؤال برانگیز است و جانشین او فرخ هرمز برادر رستم نیز على رغم چند مبارزه محدود در بیرون قلعه عاقبت این شهر افسانه اى را به تازیان واگذار کرد.

جنگ نهاوند
یزدگرد که به رى عقب نشسته بود تصمیم گرفت براى آخرین بار شانس خود را بیازماید بنابراین با فرستادن سفیر به کلیه استانهاى باقیمانده ایران از آنها خواست تا براى وى نیرو بفرستند. به زودى از خراسان، سیستان، بلخ، اصفهان، فارس، کرمان و آذربایجان نیرو جمع شد و ۱۵۰هزار سرباز ایرانى در نهاوند به فرماندهى فیروزان سردار پیر ایران گرد آمدند. اما اعراب نتوانستند بیش از ۳۰هزار سرباز گرد آورند. به گفته برخى مورخین عرب ایرانیان در داخل شهر به دفاع پرداختند اما پس از آنکه اعراب به حیله خود را در حال عقب نشینى نشان دادند ایرانیان از اردو بیرون آمده وناگهان خود را با اعراب آماده به جنگ دیدند. اگرچه در این نبرد در اثر پایدارى اعراب ایرانیها شکست خوردند اما به نظر مى رسد باید نسبت به مقدار نیروهاى طرفین شک کنیم چرا که هیچ گاه ۱۵۰هزار سرباز از ترس قوایى در حد یک پنجم خود به شهرى پناه نمى برند مضافاً آنکه این سپاه براى پس گرفتن نواحى تسخیر شده جمع شده بود. بنابراین نیروى مذکور حداقل باید نیرویى در حد نیروى اعراب یا کمتر از آنها باشد که ابتدا عقب نشینى و پناه به قلعه را انتخاب مى کند. (۶۴۲میلادى)
در هر حال شکست نهاوند سبب سقوط سایر ولایات ایران به دست اعراب مى شود.