تناسب یا مراعات نظیر

[מַברִיק]

تناسب چیست ؟
آرایه تناسب یا مراعات نظیر آن است که در سخن اموری را بیاورند که در معنی با یکدیگر متناسب باشد، خواه تناسب آنها از جهت همجنس بودن باشد، مانند: (گل و لاله)، (آفتاب و ماه و ستاره) و خواه تناسب آنها از جهت مشابهت یا همراهی باشد، مانند: (شمع و پروانه)، (تیر و کمان)، (خسرو و شیرین)، (لیلی و مجنون).

یعنی اموری که بین آنها تناسب ایجاد می ­شود، ممکن است یا از یک گروه و مجموعه باشند یا بین آنها ارتباط معنایی وجود داشته باشد.

صنعت تناسب را به اسامی و اصطلاحات متعدد نامیده ­اند؛ از جمله: مؤاخات، توفیق، تلفیق، ائتلاف، تناسب، مراعات نظیر.

***

مثال برای مراعات النظیر | آرایه تناسب:
در بیت زیر، میان واژه ­های «مزرع، داس، کِشته، درو» آرایۀ مراعات نظیر هست:

مزرع سبز فلک دیدم و داس مهِ نو یادم از کِشتۀ خویش آمد و هنگام درو (حافظ)



***

در بیت­ های زیر، میان کلمات «باغ، گل، بنفشه، سنبل و نسرین» تناسب وجود دارد:

همی کند به گل بر، بنفشه کمین همی ستاند سُنبل ولایت نسرین

بنفشه و گل و نسرین و سُنبل اندر باغ به صلح باید بودن چو دوستان، نه به کین (فرخی سیستانی)



***

در بیت زیر، میان واژگان «شیر، نهنگ و پلنگ» که همه حیوان هستند، آرایه تناسب وجود دارد:

به شهر تو شیر و نهنگ و پلنگ سوار اندر آیند هر سه به جنگ؟ (فردوسی)



***

در بیت زیر، میان واژگان «ابر، باد، مَه، خورشید و فلک» تناسب وجود دارد:

ابر و باد و مَه و خورشید و فلک در کارند تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری (سعدی)



***

در شعر زیر، میان کلمات «مسلمان، فبله، جانماز، مُهر و سجاده» و همچنین بین کلمات «گل سرخ، چشمه و دشت» آرایۀ تناسب وجود دارد:

من مسلمانم،
قبله ام یک گل سرخ
جانمازم چشمه، مُهرم نور
دشت سجادۀ من (سهراب سپهری)

***

در شعر زیر، میان کلمات «شهاب، آسمان، شب، خورشید و ابر» و همچنین بین کلمات «مشق، خط زدن، پاک کن» آرایۀ تناسب وجود دارد:

گرچه گاهی شهابی
مشق های شبِ آسمان را
زود خط می زد و محو می شد،
باز در آن هوای مه آلود
پاک کن هایی از ابر تیره
خط خورشید را پاک می کرد (قیصر امین پور)

***

در بیت زیر، میان کلمات«اسب، پیاده، نَطع، رخ، پیل و شَهمات» که همگی از اصطلاحات بازی شطرنج هستند، تناسب وجود دارد:

از اسب پیاده شو، بر نَطعِ زمین رخ نِه

زیر پیِ پیلش بین شَهمات شده نُعمان (خاقانی)