چرا می گوییم قرآن کلام خداست

[ИĪИĴΛ ИĪƓĤƬ☛]

شاید این روزها نظرات و دیدگاه های فراوانی از سوی نواندیشان دینی من بابِ قرآن و منبعِ تولد آن شنیده می شود که هر یک بیشتر و البته بی پرواتر ضدِ الوهی می نمایند و پای در ماورای اندیشه های مرسوم می گذارند. در این میان تمرکز بر روی مسئله قرآن و زمینی سازی این آورده چنان فربه است که حتّی بزرگانی همچون عبدالکریم سروش و مجتهدشبستری نیز دامن گیر آن گردیده اند و روی به طرح رساله هایِ غیررسمی آورده اند. آن هم رساله هایی که بیشتر قرابت با عقاید مستشرقان خارجی دارد و میل به انطباق با دین شناسی های مدونِ دوران مدرن می کند.

باری، این طیف نواندیشان با تقلیل قالِ وحی به حال نبی(ص) بر آن شده اند که قرآن به عنوان حجتِ قطعی پیامبری پیامبرخاتم(ص)، محصول کشف و شهودِ پیامبرانه ی نبوی است. محصول آن است که او توانسته پردۀ ادراک بردرد و از نردبان انتزاع بالا رود. توانسته همچون زنبوز به فهم وحی نائل آید و کلامِ خود را با کلام خدا یکی کند و نیز توانسته با زبان خود به زبانِ خدا سخن بگوید و رازهای مگو را برملای برملا سازد. در تلقی این نواندیشان هماگونه که بلیغ می نماید قرآن کالایی است که در اثر رفت و آمدِ روحی روانی پیامبر(ص) با عالم ماورا متولد می شود و نشان از تجربه های خاص پیامبرانه دارد. نشان از آن دارد که:

«قرآن، روایت رؤیاهای رسول گرامی اسلام است. گویی وی ناظری و مخبری است که شرح مشاهدات خود را برای ما باز می گوید، و در این واگویی، گاه گوینده است و گاه شنونده؛ گاه به خود خطاب می کند و گاه به دیگران؛ گاه از خود فاصله می گیرد و گاه در خود فرو می رود؛ گاه شورمندانه و بلیغ سخن می گوید، گاه سرد و ملولانه؛ گاه در اوج است و گاه در فرود؛ گاه از تاریخ و طبیعت فراتر می رود، گاه جامه ی زبان و علیّت را بر زبان و تجربه ی خویش فرومی پوشاند؛ گاه پریشان می گوید و گاه منظوم؛ گاه کشف عرفانی دارد، گاه “خطای علمی”. و در همه ی این احوال، هم مؤیَّد به روح قدسی است، هم مقیَّد به قیود بشری».

و باز نشان از آن دارد که:

«قرآن یک قرائت (خواندن) نبوی از جهان است. البته در سراسر این قرائت، شخصیت پیامبر به گونه های مختلف آشکار شده است. می توان با گونه ای تحلیل روانشناختی از این متن، آن پیامبر را که وحی، این خواندن را برای او نه تنها ممکن بلکه غیرقابل اجتناب ساخته بود، تحلیل روانشناختی کرد. اوصاف بهشت و جهنم، لحن های رحمت آلود یا غضب آلود پاره ای از آیات، سختگیری های شدید با کافران و بسیاری دیگر از مشخصات این متن آیینه خلق و کیفیت نبی اسلام است».

بنابراین، در فکرت این طیف نو اندیشان دینی قرآن محصولی «از پائین به بالا»است نه محصولی «از بالا به پائین». محصولی است که پیامبر(ص) خود شنونده و گوینده آن می باشد و خود آیتی را متولد می سازد. خود رساله ای را منعقد می کند و خود خود را متهمِ ردیف اول می نماید و نهایتاً خود بیست و سه سال مشق عشق می نویسد و خود حکم پیامبری خود را می نگارد.

بنابراین، وفق آنچه رفت این قلم در نظر دارد که دلایل خود را پیرامون معجزه بودگی مصحف مقدس و این که: این آورده دارای متد «از بالا به پائینی»است نه «پائین به بالایی» بیان نماید و تبیین کند که چرا قرآن کلام محمد(ص) نمی تواند باشد؟! و چرا نمی تواند منصوب کسی به غیر خدا گردد؟! و این هم ادله های درک شده از سوی صاحب این قلم در این باره:

(۱)

اُمیی ات نبوی

اولین و شاید متواترترین ادله در علّت یابی معجزه بودگیِ متن مقدس بی گمال همین است که پیامبرخاتم(ص) پیامبری اُمی بود و هیچ صبغه ای در خوانش و نگارش متن نداشت. پیامبری بود که به قول حافظ مسئله آموز هزاران مدرس می شد امّا رنگِ مکتب و آکادمی را نمی دید. چراغ نورانی محافل می گشت امّا رنگ مجالس و مناسب را نمی گرفت. و نیز رحمت للعالمینی می کرد امّا زحمتی بر دوش نمی ماند:«نگار من که به مکتب نرفت و خط ننوشت/به غمزه مسئله آموز صد مدرس شد/به بوی او دل بیمار عاشقان چو صبا/فدای عارض نسرین و چشم نرگس شد/کرشمۀ تو شرابی به عاشقان پیمود/که علم بی خبر افتاد و عقل بی حس شد».

در اینجا، پیش از تشریح مفهوم اُمییتِ پیامبرخاتم(ص) نظر به افکار مستشرقان در این باب خالی لطف نیست و حتّی جهت درکِ بهتر کارگر است: به عنوان مثال تئودور نولدکه در این باره می گوید:« واژه امّی به عنوان صفت پیامبر، نشان نمی دهد که ایشان با خواندن و نوشتن ناآشنا بود، بلکه بدین معناست که ایشان با کتاب های ادیان پیش از خود آشنایی نداشت و آن ها را نخوانده بود...». همچنین همیلتون گیپ در این مورد می آورد: «امی یعنی غیر مرتبط به یهود که بعدها این واژه به وسیله عامه مسلمین به پیغمبری که سواد خواندن ونوشتن نداشته، تفسیر شده است» و از همین گونه می خوانیم از رژی بلاشر: «مراد از امّی در قرآن درس ناخوانده نیست؛ بلکه همان گونه که در تاریخ آیین یهود، مشرکان و غیریهودیان را entils، و پطروس قدیس را A potre des entils می خواندند، اعراب بت پرست دوره جاهلی نیز «امی» نامیده شده اند؛ بنابراین عبارت النبی الامی یعنی پیامبر مبعوث بر بت پرستان» و از مونتگمری وات: «مسلمانان متعصب برآن می باشند که محمّد(ص) خواندن و نوشتن نمی دانست، یعنی امی است، ولی این عقیده مورد شک محققان جدید غربی است؛ زیرا می گویند مسلمانان با این بیان می خواهند ثابت کنند که قرآن معجزه است»، و از نیز آلویس اسپرینگر: «اهل جزیرة العرب پیش از محمد به دو گروه اهل کتاب و بت پرستان تقسیم می شدند. اهل کتاب از یهود، نصاری و صابئین تشکیل می شدند و آنان قبیله هایی بودند که بر آن ها وحی نازل شده بود؛ در حالی که بت پرستان بهره ای از وحی آسمانی نداشتند. پس امی هم معنای بت پرست می باشد».

باری، آنچه در بالا گذشت نیک نشان می دهد که مستشرقان چه نگاهی به مسئله امییت پیامبر(ص) داشته اند و چگونه با این حقیقت مواجه شده اند. چگونه مسئله پیامبری را موشکافی کرده اند و چه سان شخصیت پیامبر(ص) را تحلیل نموده اند و نیز چگونه تاریخ نبوی را مشق ساخته اند و چگونه بنوت متأخر را فهم نهاده اند. که بسط این خود تحلیلی جداگانه می طلبد.

و حال می باید پرسید: منظور حقیقی از اُمییت پیامبرخاتم(ص) چیست؟! و چرا قرآن او را بدین نام می خواند:«الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ الأُمِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوبًا عِندَهُمْ فِی التَّوْرَاةِ وَالإِنْجِیلِ یَأْمُرُهُم بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنکَرِ وَیُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّبَاتِ وَیُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبَآئِثَ وَیَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالأَغْلاَلَ الَّتِی کَانَتْ عَلَیْهِمْ فَالَّذِینَ آمَنُواْ بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُواْ النُّورَ الَّذِیَ أُنزِلَ مَعَهُ أُوْلَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»/همانان که از این فرستاده پیامبر درس نخوانده که [نام] او را نزد خود در تورات و انجیل نوشته می یابند پیروی می کنند [همان پیامبری که] آنان را به کار پسندیده فرمان می دهد و از کار ناپسند باز می دارد و برای آنان چیزهای پاکیزه را حلال و چیزهای ناپاک را بر ایشان حرام می گرداند و از [دوش] آنان قید و بندهایی را که بر ایشان بوده است برمی دارد پس کسانی که به او ایمان آوردند و بزرگش داشتند و یاریش کردند و نوری را که با او نازل شده است پیروی کردند آنان همان رستگارانند(اعراف/۱۵۷)

باری، درک مفهوم اُمی البته در خصوص پیامبرخاتم(ص) شدیداً در گرو آنست که ما میان دو سطح برداشت یا بهتر بگوییم دو گونه معنا تمایز بگذاریم و میان آن دو مرزی مشخص قائل شویم. که این دو گونۀ معنا یا سطح برداشت چنینند:۱ معنا یا برداشتِ بیرونی/عرفی و ۲ معنا یا برداشت درونی/اختصاصی. هکذا، مراد از اینکه می گوییم پیامبر(ص) اُمی است، از منظر نخست این است که او نه توانایی آن را دارد که بنویسد و نه می تواند بخواند. نه می تواند دست به قلم شود و نه خواهد توانست نامه گاری کند. و نهایتاً نه می تواند کتابت متن ورزد و نه خواهد توانست رساله نویسی نماید. بنابراین، در این معنا ملاکِ باسوادی یا بی سوادی بنوی در این است که او از سواد آکادمیک و البته مرسوم بهره مند نیست و قادر نیست که همچون مکتب رفته ها و مدرسه نشسته ها بخواند و بنگارد. که این ادله از متن خود بر چنین مدعایی گواه است:«وَمَا کُنتَ تَتْلُو مِن قَبْلِهِ مِن کِتَابٍ وَلَا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذًا لَّارْتَابَ الْمُبْطِلُون»َ/و تو هیچ کتابی را پیش از این نمی خواندی و با دست [راست] خود [کتابی] نمی نوشتی و گر نه باطل اندیشان قطعا به شک می افتادند (عنکبوت/۴۸). مع وصف، آیه مذکور مشخص می سازد که پیامبرخاتم(ص) از این لحاظ که بتواند متنی را با زبان بخواند و یا انشایی را با دست بنویسد سخت بری است و نمی تواند همچون دانش آموختگان عرفی رفتار کند. او نمی تواند چون رسماً از تحصیلات آکادمیک بهره ای ندارد و نمی تواند چون اصلاً همانند آدمیان دیگر نیست. و نیز نمی توان چون: «هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِّنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَإِن کَانُوا مِن قَبْلُ لَفِی ضَلَالٍ مُّبِینٍ»/اوست آن کس که در میان بی سوادان فرستاده ای از خودشان برانگیخت تا آیات او را بر آنان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت بدیشان بیاموزد و [آنان] قطعا پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند(جمعه/۲).

امّا مورد کلیدی پیرامون مسئله اصلی این قلم به برداشت یا معنای دوم از مفهوم اُمی برمی گردد، معنایی که معتقد است پیامبرخاتم(ص) علاوه بر ناتوانی در خواندن و نوشتن، ضمیری شخم نخورده و منفک از مکاتبِ فلسفی و مادی داشت و به هیچیک از آن جمله وابسته نبود. که این آیه ادلۀ درون متنی هموست:«وَکَذَلِکَ أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ رُوحًا مِّنْ أَمْرِنَا مَا کُنتَ تَدْرِی مَا الْکِتَابُ وَلَا الْإِیمَانُ وَلَکِن جَعَلْنَاهُ نُورًا نَّهْدِی بِهِ مَنْ نَّشَاء مِنْ عِبَادِنَا وَإِنَّکَ لَتَهْدِی إِلَی صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ»/وهمین گونه روحی از امر خودمان به سوی تو وحی کردیم تو نمی دانستی کتاب چیست و نه ایمان [کدام است] ولی آن را نوری گردانیدیم که هر که از بندگان خود را بخواهیم به وسیله آن راه می نماییم و به راستی که تو به خوبی به راه راست هدایت می کنی(شوری/۵۲). آیه فوق بلیغ نشان می دهد که پیامبرخاتم(ص) در کنار آنکه چیزی از سوادِ آکادمیک و رسمی نمی دانست، هیچ تمایلی هم به فرآورده هایِ فرهنگیِ جاهلیت نداشت و هرگز معتقد به فلان حزب و فلان جناح هم نبود. هرگز بلندگوی فلان مکتب و فلان عقیده هم نشد و هیچگاه بازیگرِ فلان تشکیلات و فلان تأسیسات هم نگشت. و نیز هرگز زیر پرچم فلان ایسم و فلان چیز هم نرفت و هرگز وابستۀ فلان احساس و فلان اوارد هم نماند. که این گفتار شریعتی برمی گردد به همین داستان:

بنظر من پنج عامل یک فرد را می سازد: اول مادر است، که اولین ابعاد وجودی یک طفل را می سازد؛ دوم پدر؛ سوم: مکتب و مدرسه و فرهنگ است؛ چهارم، تمدن است؛ پنجم، اساساً روح زمان است. مثلاً شما: مادرتان شما را تربیت کرده؛ تربیت دوم پدر است. تربیت سوم، درسی(است) که خوانده اید؛ تربیت چهارم، (اینست که) در قرن بیستم هستید. اگر تهرانی زمان ناصرالدین شاه بودید، با تهرانی امروز در چهار تا شریک بودید، اما زمانتان زمان دیگری بود. این (شد) پنج عامل. پیغمبر اسلام هیچیک از این پنج عامل دست اندرکار ساختمان فرد را ندارد. پدرش که قبلاً رفته(این یکی هیچ!). تربیت دوم، مادر: تا متولد می شود، بلافاصله به عنوان شیر به صحرا می برندش . دوسال(برای) شیرخواری آنجا می ماند. بعد از دو سال باید به دامان مادر بیارندش. اما نباید مادر بر روی او دست داشته باشد! طاعون می شود، و تا بچه را بر می گردانند، بخاطر طاعون باز دوباره به صحرا پسش می فرستند. طاعون از اینکه او «مادر پرور» شود، جلوگیری می کند. تا پنج سالگی نه پدر(می بیند) و نه مادر. در پنج سالگی او را بر می گردانند. مادر که شوهرش مرده و فقط بچه ای دارد، او را برای اولین بار بر می دارد و می خواهد به مدینه نزد دایی هایش ، نزد پدر خودش و نزد خانواده خویش ببرد (مادر پیغمبر مدنی و از بنی نجار است). در میان راه می میرد، و بچه تک و تنها وسط بیابان (می ماند). عامل سوم تمدن است، که پیغمبر اصلاً در بدوی ترین قوم آن عصر زاده شده شبه جزیره هم از لحاظ تمدن شبه جزیره است و هم از لحاظ جغرافیایی. از لحاظ جغرافیایی شبه جزیره است، یعنی سرزمینی است که دور آن از سه طرف آب است، امّا یک ذره آب به داخل این صحرا نفوذ نمی کند! یک جزیره خشک. از لحاظ تمدن هم شبه جزیره است : تمدن یونان آن طرف، فلسطین آن سو، ایران و عراق این طرف، هند این و... محاطش کرده اند ؛ امّا هیچیک از این آثار تمدنی که اطرافش هست ، در داخلش نفوذ نکرده ، و بنابراین پیغمبر در کویر بکری از تمدن و فرهنگ و در خلا تمدن و فرهنگ رشد می کند.

عامل پنجم زمان است: در این موقع ، زمان در اختیار تمدن رم است ، در اختیار تمدن اسکندریه است ، در اختیار تمدن ایران است – زمان در اختیار آنهاست. زمان در قرن هفتم میلادی در شبه جزیره وجود ندارد. ما درست است که الان در قرن بیستم هستیم؛ اما در قرن بیستم زندگی نمی کنیم. الان قبایل بدوی یی هستند که لباس هم ندارند؛ تقویمشان را که نگاه کنی ، خیال می کنی مال قرن بیستم اند، ولی قرن بیستم در آنجا حضور ندارد. آنها در قرن بیستم پیش از میلاد زندگی می کنند! می بینید که پیغمبر وجودی است که کوچکترین اثری و رنگی را از این پنج عامل تربیتی فرد نپذیرفته است؛ آزاد آزاد رشد می کند و برای همین هست که استعداد فهم و پذیرش مفاهیم ، معانی و ارزش هایی را دارد که بشریت نمی تواند بفهمد، نمی تواند بپذیرد و نمی تواند داشته باشد. اینست که میتواند همه ارزش ها وتمدن ها، همه سیستم های تعلیم و تربیتی و همه اعتقادات و مقدسات را خراب کند. اگر تربیت شده بود، قطعاً تحت تأثیر ارزش های زمان قرار می گرفت...

بنابراین، در این برداشت ما می باید میان دو چیز تمایز بگذاریم:۱ «با زمان بودگی نبوی» و ۲ «با زمانه نبودگی او». باری، در این معنا پیامبرخاتم(ص) با محیط، با مردم، با فرهنگ و با همه و همه چیز آشنایی دارد، امّا همنوایی نه، که این خود زمینه ساز پیامبری اوست. چرا که به قولِ قرآن: ن وَالْقَلَمِ وَمَا یَسْطُرُونَ مَا أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ وَإِنَّ لَکَ لأجْرًا غَیْرَ مَمْنُونٍ وَإِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ

باری، در این برداشت جان کلام این است که محمّد(ص) با وجود ناتوانی در خواندن و نوشتن، و با وجود آشنایی با مکاتب و محافل، هیچگاه متمایل به انگیزه های غیر و البته فرآوری شده نگردید و هیچگاه وابسته به افکار پیرامونی نشد. هیچ وقت میل به این جبهه و آن جبهه نکرد و هیچگاه دل به این جریان و آن جریان نبست. و نیز هیچ وقت زیر بارِ لاف و گزاف نرفت و هیچگاه پایبند این فکر و آن فکر نماند. پس، در این معنا امییت پیامبر(ص) بدین برمی گردد که بدانیم او –تا حصول به مقام مصطفایی و تا رسیدن به درجۀ نبوت هیچگاه از جادۀ مستقیم –و یا به تعبیر دیگر از سبیلِ حریت خارج نگشت و هیچگاه به دردِ تکلف مبتلا نشد. باری، پیامبر پیامبر(ص) شد چون تا سنِ پیامبری [همچون کودکِ تازه متولد] ضمیری پاک و نیآلوده داشت و در دام فرآورده های عصر جاهلی نسورید. که این هم معنای دوّم امییت و معنای این بیت مولوی: «ور دمی مدرسه احمد امی دیدی /رو حلال است بر فضل و هنر خندیدن»

نتیجتاً با توجه دو معنای واژه اُمی و ارجاعِ آن به مسئله اصلی این قلم، چنین می توان گفت که قرآن هرگز نمی تواند آوردۀ خاصِ پیامبرخاتم(ص) باشد و بدو منصوب گردد. چه، زین روی که او نه دارای سواد آکادمیک است و نه دارایِ جهان بینی مختص خود. و این هم حسن ختام بخش نخست: «چون محمد پاک شد زین نارو دود/ هر کجا رو کرد وجه اله بود»

حسین پورفرج

-این گفتار همان گفتار دکترعبدالکریم سروش می‌باشد. او بر آن بود که منطق وحی منطق طوطی‌وار نیست بلکه منطق زنبوروار است. نمونه‌ای که دکترسروش در مقالات خود به عنوان مثال از منطق طوطی وار می‌آورد و البته آن را رد می‌نماید این بیت حافظ است که:«در پس آینه طوطی صفتم داشته‌اند/آنچه استاد ازل گفت بگو می‌گویم«، و نیز نمونه او برایِ منطق زنبوروار این آیه قرآن که:« وَأَوْحَی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبَالِ بُیُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا یَعْرِشُونَ ۶۴۸۳۱;۱۶/۶۸۶۴۸۳۰; ثُمَّ کُلِی مِن کُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُکِی سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلًا یَخْرُجُ مِن بُطُونِهَا شَرَابٌ مُّخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِیهِ شِفَاء لِلنَّاسِ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَةً لِّقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ ۶۴۸۳۱;۱۷/۶۹۶۴۸۳۰; و پروردگار تو به زنبور عسل وحی [=الهام غریزی] کرد که از پاره‏ای کوهها و از برخی درختان و از آنچه داربست [و چفته‏سازی] می‏کنند خانه‏هایی برای خود درست کن (۱۶/۶۸) سپس از همه میوه‏ها بخور و راههای پروردگارت را فرمانبردارانه بپوی [آنگاه] از درون [شکم] آن شهدی که به رنگهای گوناگون است بیرون می‏آید در آن برای مردم درمانی است راستی در این [زندگی زنبوران] برای مردمی که تفکر می‏کنند نشانه [قدرت الهی] است (۱۷/۶۹)

-و این همان چکیده کلام دکترمجتهد شبستری است در سلسله مقالات قرائت نبوی.(برای مطالعه بیشتر مراجعه فرمائید به وب سایت اختصاصی استاد)

-مراجعه فرمائید به مجموعه مقالاتِ محمد (ص) راوی رویاهای رسولانه، نوشته دکترعبدالکریم سروش، نوبت پنجم، وبگاه شخصی.

-مراجعه فرمائید به وب سایت رسمی استاد شبیستری، و سلسله مقالاتِ قرائتِ نبوی.

- برای مطالعه بیشتر مراجعه فرمائید به: رضا، محمد، محمد رسول الله(ص)، اعتنی حسان السید درویش، عالم الکتب

- برای مطالعه بیشتر مراجعه فرمائید به: اسلام:بررسی تاریخی، همیلتون گیب، ترجمه منوچهر امیر، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

-برای مطالعه بیشتر مراجعه کنید به : درآمدی بر قرآن، رژی بلاشر ترجمه: دکتر اسدالله مبشری، ارغنون.

-مراجعه فرمائید به کتاب تند و تیز مستشرق فوق «محمد در مکه» انتشار دانشگاه آکسفورد.

-بنگرید به: دفاع از قرآن در برابر آرای خاورشناسان ،عبدالرحمان بدوی، ترجمه سیدحسین سیدی، به نشر. البته در اینجا ذکر اسامی آن دسته از مستشرقانِ غربی که به گونۀ مثبت به مسئلۀ امی‌ات پیامبر(ص) توجه کرده‌اند نیز می‌تواند جالب توجه باشد. که این متفکران اینانند: ویل دورانت، توماس کارلایل، کنستان ویرژیل گیورگیو، آلبر کازیمریسکی، کارن آرمسترانگ، گوستاو لوبون و...

-برای مطالعه بیشتر بنگرید به: اسلام‌شناسی/ موسسه فرهنگی بنیاد نشر و حفظ آثار دکترعلی شریعتی

-دیوان شمس/غزل ۱۹۸۹

-مثنوی معنوی/دفتر اول/بخش ۷۷