آیا خداوند انسانها را گمراه می کند ؟!

[bOoOoOy]

" یُضلّ الله مَن یَشاءُ و یَهدی مَن یَشاءُ ؛ خداوند هر کسی را بخواهد گمراه و هر که را بخواهد هدایت می کند ."۱

با رجوع به قرآن و ارجاع آیات به یکدیگر دو نوع هدایت به خداوند نسبت داده می شود ؛ هدایت عمومی ، و هدایت پاداشی .

هدایت عمومی ، هدایت فراگیر و همگانی است که شامل همه ی انسان ها می شود ؛ مانند قرآن ، که در وصف آن آمده است ؛ « هُدیً لِلنّاسِ » ؛ هدایتی است برای مردم .

هدایت عمومی ، هدایتی ابتدایی است ؛ کسی که به هدایت ابتدایی پاسخ مثبت دهد و به سوی او بازگردد " یَهدِی اِلَیه مَن أناب " ،۲ و به دنبال آن حرکت نماید ، به قرآن معتقد شود " مَن یُؤمن بالله یَهدِ قلبه "۳ ، به حکم آن آشنا گردد و در خدمت آن قرار گیرد و آن را اطاعت کند ، " ان تُطیعوه تهتدوا " ،۴ از هدایت پاداشی ، بهره می برد .

خداوند خود، در آیات قرآن در رابطه با هدایت پاداشی توضیح می دهد . وقتی می فرماید « یهدی من یشاء » برایش دلیل می آورد و مصادیقش را هم مشخص می نماید . بعنوان مثال ، می فرماید : "قُلْ إِنَّ اللَّهَ یُضِلُّ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدی إِلَیْهِ مَنْ أَناب ؛ خدا هر که را بخواهد گمراه می کند. و هر که را به درگاه او روی کند ، هدایت می کند ."۵

یعنی کسی را هدایت می کند که بازگردد ، و کسی باز می گردد که هدایت اولیه را پذیرفته باشد .

و یا می فرماید : " إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ یَهْدیهِمْ رَبُّهُمْ بِإیمانِهِمْ تَجْری مِنْ تَحْتِهِمُ الْأَنْهارُ فی جَنَّاتِ النَّعیم ؛ آنان را که ایمان آورده اند و کارهای شایسته انجام داده اند ، پروردگارشان به سبب ایمانشان به بهشت هایی پر نعمت که نهرهای آب در زیر پایشان جاری است ، هدایت می کند ."۶

" قَدْ جَاءَکُم مِّنَ اللَّهِ نُورٌ وَ کِتَابٌ مُّبِین ؛ یَهْدی بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ وَ یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ بِإِذْنِهِ وَ یَهْدیهِمْ إِلی صِراطٍ مُسْتَقیم ؛ و از جانب خدا نور و کتابی صریح و آشکار بر شما نازل شده است تا خدا بدان هر کس را که در پی خشنودی اوست به راه های سلامت هدایت کند و به فرمان خود از تاریکی به روشناییشان ببرد و آنان را به راه راست هدایت کند ."۷



اضلال در مورد خداوند
اضلال و گمراه کردن خداوند برخلاف هدایت نمودن او به دو قسم تقسیم نمی شود ؛ بلکه برای اضلال بیش از یک قسم نیست ، زیرا خداوند ـ معاذ الله ـ اضلال ابتدایی ندارد و کسی را در ابتدا گمراه نکرده و فریب نمی دهد ، اضلال خداوند همواره کیفری است و اضلال کیفری ؛ شامل کسانی می شود که علی رغم هدایت ابتدایی ، که شامل عقل ، فطرت و الهام از درون و وحی تشریعی و کتابهای آسمانی ، رسالت و امامت از بیرون ، دین را پشت سر گذارده و از ندای فطرت اعراض نموده و به طرف گناه حرکت می نماید .

یعنی پس از آنکه خودشان هدایت اولیه را نپذیرفتند و گمراه شدند ، دیگر به اجبار آنها را هدایت نمی کند و همین هدایت نکردن ، خود نوعی گمراهی است . منظور اینکه خداوند به اجبار مانع گناه کردن و گمراهی ایشان نمی شود .

همچنین در آیات قرآن مصادیق کسانی که گمراه می شوند و هدایت نمی یابند، را هم مشخص می کند ؛ از جمله :

وَ ما یُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفاسِقین " ۸

وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمین " ۹

وَ أَنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرین " ۱۰

انتخاب راه خوب یا بد از اول در اختیار خود ما است ، هدایت و ضلالت در قرآن به معنی اجبار بر انتخاب راه درست یا غلط نیست ، بلکه به شهادت آیات متعددی از خود قرآن «هدایت» به معنی فراهم آوردن وسائل سعادت و «اضلال» به معنی از بین بردن زمینه های مساعد است ، بدون اینکه جنبه اجباری به خود بگیرد. و این فراهم ساختن اسباب «توفیق» یا بر هم زدن اسباب «سلب توفیق»نتیجه اعمال خود انسانها است که این امور را در پی دارد، پس اگر خدا به کسانی توفیق هدایت می دهد و یا از کسانی توفیق را سلب می کند ، نتیجه مستقیم اعمال خود آنها است

بنابراین همانگونه که مشاهده شد از اینگونه آیات نمی توان مفهوم جبر را برداشت کرد! مخصوصاً در سوره نحل که نیز می فرماید : از هر آنچه عمل می کنید ، بازخواست می شوید .

خداوند سبحان به انسان خاطی و گناهکار ابتدا فرصت توبه و انابه و بازگشت را اعطا می کند و اگر او از این مهلت نیز استفاده نکند ، به اضلال الهی گرفتار می گردد .

آیات بسیاری از قرآن کریم ناظر به این مطلب است که اگر کسی ایمان بیاورد و مقداری بر آنچه ایمان آورده ، عمل نماید ، قلب او به آسانی به طرف خیر حرکت می کند و معارف دینی را نیک می فهمد . خداوند گرایش ، علاقه ، انس ، اسباب و وسایل ، دوست خوب ، استاد خوب ، شاگرد خوب و شرایط مناسب را به فاسق اعطا نمی کند و امکان بهره وری از این امور را از او سلب می نماید و او را به حال خود رها می کند و به این ترتیب هواهای نفسانی بر او چیره شده و زمام زندگانی او را به دست گرفته و در اختیار شیطان قرار می دهد . او دررحمت خود را بر انسان گمراه می بندد . و در سوره مبارکه فاطر به این حقیقت اشاره شده است که: " مَا یَفْتَحِ اللَّهُ لِلنَّاسِ مِن رَّحْمَةٍ فَلَا مُمْسِکَ لَهَا وَمَا یُمْسِکْ فَلَا مُرْسِلَ لَهُ مِن بَعْدِهِ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ " . ۱۱

آنچه را که خداوند از رحمت بر بندگان خود بگشاید بازدارنده ای برای آن نیست و آنچه را او باز دارد ، گشاینده ای ندارد و خداوند شکست ناپذیر و حکیم است .



تأثیر متقابل ایمان وعمل آدمی
همیشه اعمال و کردار انسان ، نتائج و ثمرات و بازتاب خاصی دارد ، از جمله اینکه اگر عمل نیک باشد، نتیجه آن ، روشن بینی و توفیق و هدایت بیشتر به سوی خدا و انجام اعمال بهتر است . و اگر دنبال زشتیها برود ، تاریکی و تیرگی قلبش افزون می گردد ، و به سوی گناه بیشتری سوق داده می شود و گاه تا سر حد انکار خداوند می رسد! در حقیقت اصرار در گناه می تواند ریشه ایمان را از بین ببرد .

انتخاب راه خوب یا بد از اول در اختیار خود ما است ، هدایت و ضلالت در قرآن به معنی اجبار بر انتخاب راه درست یا غلط نیست ، بلکه به شهادت آیات متعددی از خود قرآن ((هدایت )) به معنی فراهم آوردن وسائل سعادت و ((اضلال )) به معنی از بین بردن زمینه های مساعد است ، بدون اینکه جنبه اجباری به خود بگیرد. و این فراهم ساختن اسباب (توفیق) یا بر هم زدن اسباب ( سلب توفیق ) نتیجه اعمال خود انسانها است که این امور را در پی دارد ، پس اگر خدا به کسانی توفیق هدایت می دهد و یا از کسانی توفیق را سلب می کند ، نتیجه مستقیم اعمال خود آنها است .

همچنین خداوند به همه قدرت تفکر و اندیشه داده است . بدیهی است کسانی که از این نعمت استفاده کنند ، هدایت خواهند یافت و کسانی که تفکر نکنند و لجاجت کنند و به جای پیروی از عقل خود ، پیرو هوای نفسانی خود باشند ، گمراه می شوند .

" وهیچ کس را نرسد که ایمان بیاورد ، مگر به اذن و توفیق خداوند و خدا گمراهی را بر کسانی قرار می دهد که نمی اندیشند. "۱۲

" آنهایی که سخنان را گوش فرا می دهند و از بهترین آنها پیروی می کنند ، آنها هستند که خدا هدایتشان کرده ،آنها صاحبان خرد نابند ."۱۳



نتیجه گیری
خداوند کسی را گمراه نمی کند ، بلکه هر کس در برابر حقایق قرآن بایستد ، خود گمراه می شود و بدین معنی می توان گفت که قرآن، سبب گمراهی او گردید .

چنان که می فرماید: " وَ ما یُضِلُّ بِهِ إِلَّا الفاسِقِینَ " یعنی فسق مردم سبب گمراهی آنان می باشد. راستی مگر می شود خداوند مردم را به ایمان تکلیف کند ، ولی خودش آنان را گمراه کند !؟ و مگر می شود این همه پیامبر و کتب آسمانی نازل کند ، ولی خودش مردم را گمراه کند !؟

گرچه در آیاتی ، هدایت و گمراهی بطور کلّی به خداوند نسبت داده شده است ، اما در حقیقت ،خداوند کسانی را هدایت می کند که به سوی او بروند ،و به دنبال کسب رضای او باشند۱۴، و در راه او جهاد کنند .۱۵

و برعکس ، کسانی که با اختیار خود در راه کج حرکت کنند ، خداوند آنان را به حال خود رها می کند . مراد از گمراه کردن خدا نیز همین معناست . چنان که درباره کافران ، ظالمان ، فاسقان و مسرفان جمله « لا یَهدِی » بکار رفته است .