معماری باغ چهلستون اصفهان (عکس)

[Dead Silence]

یران مطلب : شهر اصفهان به برکت وجود زاینده رود دارای باغهای متعدد و دشتهای سرسبز بوده است. باغ شهر اصفهان از جمله باغ شهرهای ایران و نماینده تجربه‌ای کامل در رابطه با طراحی شهری از حدود ۴۰۰ سال پیش – آغاز سلطنت صفویان در اصفهان- است. باغ چهلستون اصفهان، نمونه‌ای از یک باغ سلطنتی از دوره صفوی است. تا سال ۱۳۲۷ خورشیدی، چون تاریخ دقیق بنا به دست نیامده بود، اظهار نظر درباره تاریخ بنای چهلستون مشکل می‌نمود. لیکن درهمان سال در نتیجه کاوش‌هایی که به عمل آمد، درجبهه تالار کاخ، اشعاری در دو کتیبه از زیرگچ بدست آمد که یکی کوتاهتر و بر زمینه صورتی رنگ، بنای تالار چهلستون را به شاه عباس دوم نسبت می‌دهد و سال اتمام آن را ۱۰۵۷ هجری قمری تعیین می‌کند و دیگری که طولانی‌تر است و خطوط آن گچ‌بری برزمینه آبی رنگ است از تعمیرات زمان شاه سلطان حسین حکایت دارد.

یکی از برنامه‌های شهری دوره شاه عباس اول و پس از انتخاب شهر اصفهان به عنوان پایتخت در سال۱۰۰۷ هجری قمری، احداث خیابان زیبا وطویل چهار باغ و باغهای متعدد در پیرامون آن بود. پی در پی بودن باغها که یادآور مفهوم "باغ اندرباغ” هستند، چون باغ خرگاه، باغ بلبل، باغ هشت بهشت، باغ فتح آباد، باغ کاج، باغ نسترن، باغ خلعت، باغ انگورستان و سایر باغها، از جمله اصول طرح اندازی شهر اصفهان محسوب می‌گردید. امروزه به جز باغ هشت بهشت و باغ چهلستون، سایر باغها از بین رفته‌اند و تنها نامی از آنها باقی است. یکی از این باغها، باغ جهان نما بود که خیابان چهارباغ که از غرب آن می‌گذشت، به آن رونق بخشیده بود. درمیان باغ چهلستون، شاه عباس عمارتی به شکل کلاه فرنگی با اتاقهای کوچک در اطراف آن طرح انداخت که هسته اولیه کاخ چهلستون گشت. این باغ درباری جهت پذیرایی از میهمانان دربار شاه درمراسم و جشن‌ها استفاده می‌شده است و سپس با شروع سلطنت شاه عباس دوم، هفتمین پادشاه صفوی، عمارت چهلستون توسعه داده شد و تالارها و ایوان‌هایی برآن افزودند. از آن جمله می‌توان به تالار آینه، تالار هجده ستون، دو اتاق بزرگ شمالی و جنوبی تالار آینه، ایوان های طرفین سرسرای پادشاهی و حوض بزرگ مقابل تالار با کلیه تزئینات نقاشی، آیینه کاری، کاشیکاری دیوارها و سقف‌ها اشاره کرد. تالارهای وسیع کاخ دردوره شاه عباس دوم نیز محل بار عام و کاخ پذیرایی‌های رسمی بوده است. این کاخ در سال ۱۰۵۶ هجری قمری( ۱۶۴۲میلادی) با حضور شاه عباس دوم و سفیران کشورهای خارجی افتتاح شد. در دوازدهمین سال سلطنت شاه سلطان حسین، کاخ چهلستون دچار حریق شده و سپس تعمیراتی در آن و به احتمال زیاد مطابق سابق به عمل آمده است. بنابر اظهار نظر سیاحان همچون فلاندن و کست در زمان پادشاهی محمد شاه قاجار ونیز مادام دیو لافوآ، در سال ۱۲۹۸ هجری قمری، باغ چهلستون به حالت اصلی خود باقی بوده اما از سال ۱۳۰۰ هجری قمری در زمان ظل السلطان – فرزند ناصر الدین شاه و والی اصفهان – خرابی بسیار در این عمارت به عمد راه یافته است.

کاخ چهلستون از نخستین بناهایی است که در آن تزئین وسیع، آینه‌کاری، نقاشیهای بزرگ دیواری و ستونهای چوبی، با سرستونهای مقرنس به کار رفته است. تمام دیوارها با آینه‌های قدی و شیشه‌ها و نقاشیهای رنگی و زیبا تزئین شده بوده و همه درها و پنجره‌ها از نوع منبت و خاتم بوده است. مهارت و استادی ایرانیان در طرح این کاخ به خوبی مشاهده میشود که درآن فضای خارج از عمارت با فضای داخل آن، چنان مربوط و هماهنگ است که نمی توان تشخیص داد کجا یکی پایان مییابد و دیگری آغاز میگردد. ایوان اصلی و چشمگیر کوشک با ستونهای متعدد که از ویژگیهای بنا محسوب میگردند، موجب تسمیه بنا به کاخ چهلستون گردید. در ایران تعدد و کثرت را بیشتر با عدد چهل بیان میکنند و به طور تصادفی چون تعداد ستونهای تالار، بیست عدد و انعکاس عمارت و ستونها هم در استخر مقابل آن به خوبی مشهود است، این کاخ با انعکاس آن در آب مفهوم «چهل ستون» پیدا می کند. هریک از ستون های بیست گانه تالار ازیک تنه درخت چنار تشکیل شده و بر روی آنها لایه نازکی از تخته رنگ شده وجود دارد که سابقاً با آینه و شیشه‌های رنگی پوشیده شده بود. استخرِ مقابل عمارت به طول ۱۱۰ متر و عرض ۱۶ متر هم‌اکنون نیز طراوت و زیبایی خاصی به این کاخ می دهد. درگذشته جهش آب درحوض وسط تالار از دهان شیرهایی که درچهار گوشه حوض قرار داشتند و فواره‌های سنگی که نقطه به نقطه در جوی کوچک اطراف عمارت قرار داشتند، صفای مخصوصی به این عمارت می‌داده است. تناسبات استخر مقابل کاخ برای دیدن تصویر کاخ در آب و تیرگی کف استخر به منظور هرچه عمیق‌ تر نشان دادن آن طراحی گشته‌اند. چهارقطعه پایه ستون‌هایی که به صورت مجسمه‌های شیر و انسان در چهار گوشه استخر قرار دارند و دو تخته سنگ حجاری شده به شکل چهار شیر که در دو باغچه طرفین خیابان ورودی این عمارت قرار دارد و از تزئینات درون باغ محسوب می گردند، در اصل متعلق به این کاخ نیست و تنها آثار برجای مانده از قصرهای زمان صفویه به نام "سرپوشیده” و ” آینه‌خانه” هستند که امروز دیگر وجود ندارند. از ایوان چهلستون سه در به تالار پذیرایی که تمام عرض کوشک را اشغال کرده، راه دارد. دیوارهای بالا را سه تابلو رنگ روغنی بزرگ زینت داده و به تماشاگران کمک می کند تا زندگی پر غوغا و با نشاط قرن هفدهم را در نظر مجسم سازند. یکی از این تابلوها شاه عباس را هنگام پذیرایی از خان ازبک نشان میدهد. شاه و خان هردو در یک شاه نشین نشسته‌اند. نقاشی های پایین دیوار این تالار پذیرایی، همانند عالی‌قاپو مناظری از تفریحات ییلاقی و روستایی را نشان می دهد. همانند بنای چهلستون، باغ آن نیز دستخوش تغییراتی بوده است که ازمهمترین آنها می توان به احداث خیابان سپه بر سمت شمالی باغ ، و تغییر ورودی باغ از ضلع شرقی به ضلع شمالی و ایجاد جلوخان نیمدایره شکل امروزی از دوره پهلوی اشاره نمود. درجبهه جنوبی باغ نیز دخالت هایی در عرصه باغ به چشم می‌خورد که شکل کلی باغ را تحت تأثیر خود قرار داده است. درهمین زمینه می‌توان به دیوارهای از بین رفته اطراف باغ نیز اشاره کرد که نقش آن درتغییر فضای داخل باغ به میزان زیادی احساس می گردد. اگراز سر در ورودی اصلی به سمت داخل باغ حرکت کنیم، منظره کاخ و تصویر درون آب سوی حرکت را مورد تاکید قرار می دهد. محور اصلی نیز جهت حرکت را به کمک ردیف درختان دو سوی استخر کشیده میانی، به خوبی مشخص می‌ نماید، بدین ترتیب که فضایی ممتد و جهت دار به سمت کوشک اصلی ایجاد می کند و همچنین استخر آب بر مطلوبیت فضایی این محور می‌افزاید. از سوی دیگر ایوان چهلستون رابطه بصری بین بیرون و اندرون کوشک را برقرار می‌سازد و حد فاصل آنهاست.

باغ چهلستون تقریباً مسطح و دارای شیب بسیار کمی است که به هدایت آب در جوی ها و کرت کمک می نماید. این باغ با مساحتی بیش از ۶۷۰۰۰ متر مربع به شکل مربع مستطیل با طول و عرض تقریباً برابر است که متأسفانه در اثر تصرفاتی که صورت پذیرفته، شکل اصلی آن تغییر یافته و بخش هایی از آن در سمت جنوبی جدا گشته‌اند. باغ به کمک یک محور اصلی طولی درجهت شرقی – غربی که استخر آب کشیده را در میان دارد و یک محور عرضی بدون جوی آب به چهار قسمت اصلی تقسیم گشته است. این محور عرضی با گذر از ایوان ستوندار در سوی دیگر نیز تداوم یافته است. ایوان به عنوان فضایی میانی، پیوند میان فضای باز و فضای بسته را مورد تأکید قرار میدهد. محور طولی دیگر که از سمت شمالی کوشک می‌گذرد دارای جویی در میان است که آب جوی شاهی بدان وارد می شده است. آبراهه‌ای از بلوک های سنگ ‌قواره در پیرامون کوشک میانی قرار دارد و داخل حوض های کوچکی می گردد. جزئیات این آبراهه‌ها، یادآور نمونه‌های موجود در پاسارگاد است و سنتی مداوم از زمان هخامنشیان را به نمایش میگذارد. کوشک اصلی – کاخ چهلستون – یک ‌سوم بالایی باغ جای گرفته است. سایر کرت ‌بندی ها و تقسیم‌بندی های باغ از تناسبات قائمه پیروی کرده و باغ متقارن است. باغ چهلستون به عنوان فضای درباری و محلی برای پذیرایی رسمی از میهمانان خارجی شکل گرفته است. از آنجایی‌ که نقاشی های با ارزش بر دیوار تالار اصلی از زمان صفویه بر جای مانده‌اند، امروزه تالار اصلی خود به عنوان موزه مورد بهره برداری قرار گرفته است. شاخه سوم از جوی شاهی پس از گذر از باغ بلبل یا باغ هشت‌بهشت وارد باغ چهلستون می شده و مورد استفاده آبیاری گیاهان باغ قرار می گرفته است. امروزه از یک چاه عمیق بدین منظور استفاده می شود. جدا از جنبه عملکردی حضور آب در باغ، آب از نظر زیبایی نیز مورد توجه قرار می‌گیرد. آب به شکل ساکن در استخر میانی محور اصلی و نیز با حرکت در پیرامون کوشک اصلی بر این جنبه از نظام آبیاری تاکید می کرده است.

مادام دیولافوآ، در مورد آرایش گیاهان در باغ چهلستون در سفرنامه خود آورده است که درختان چنار بلند با شاخه‌هایی تا رأس تراشیده در امتداد محور اصلی و دو طرف استخر، در جشنها مزین به نور بودند. در پای آنها گل ها بدون توجه به رنگ و جنس، در کرت ها یونجه و یا مرغ و درون کرت ها، درختان میوه بدون تزئینات گل در پای آنها قرار داشتند. نظم گیاهی وگونه‌های گیاهی امروز باغ چهلستون از آنچه در گذشته بوده، متفاوت است. بسیاری از درختان چنار بزرگ و کهنسال از بین رفته اند و گونه‌هایی همچون توت، افرا، برگ بو، گردو و انجیر در باغ یافت می شوند. سایر گونه‌های گیاهی موجود آبشار طلایی، همیشه ‌بهار رزهفت‌ رنگ، بنفشه، مینا چمنی، شب بو و شمعدانی هستند. درختان اصلی باغ چهلستون چنار، کاج و نارون هستند که در پیرامون کرت ها قرار گرفته‌اند. محدوده باغ چهلستون با دیواری محصور بوده که در ضلع شرقی که ورودی اصلی در آن جای داشته، دارای نمایی متفاوت از سایر نقاط دیوار بوده. این حصار، باغ را از محیط اطراف جدا می‌کرده است. با توجه به طولانی بودن محور اصلی، دید اصلی به سوی کوشک بسیار ساده و یکباره بوده درختان دو سوی این محور برمعماری فضای باغ تأکید می کنند که این تاکید با وجود محور آب دو چندان نیز می گردد. در فضای باغ به دلیل وجود کرت ‌بندی های طولی و عرضی و متعدد، فضاهایی گوناگون قابل کشف است که منظر باغ را بسیار متنوع کرده است.

منبع : chideman.com