تلاش محققان ايراني براي كاهش عوارض سلاح هاي شيميايي

[MOHSENEBRAHIMI]

طاهره ساعدي
جانبازان شيميايي ايران مظلوم ترين مجروحان جنگي جهان هستند. اگر هر منتقد منصفي، سرگذشت كودكان، زنان و رزمندگان شيميايي ايراني را مورد مطالعه قرار دهد به مظلوميت و بي گناهي اين ملت و وحشي گري دلالان سلاح هاي شيميايي اعتراف مي كند.
جانبازان شيميايي زخمي بر جسم دارند كه به عنوان همدم و يادگاري از دوران دفاع مقدس تا آخر عمر در كنارشان مي ماند زخمي كه با تمام زخم ها متفاوت است. اين زخم از بد حادثه نيست بلكه نشان از مقاومت و ايثار آنان دارد.
صداي سرفه هاي جانبازان و دستگاه هاي اكسيژن آنان همه را به اين باور مي رساند كه اين بدن هاي رنجور نتيجه تحفه هاي پنهاني غرب به صدام است. اگرچه امروز سلاحي در عراق پيدا نشده است اما نتيجه و آثار آن سلاح هاي مخوف در جاي جاي ايران، در كنج خانه ها و بيمارستان ها به چشم مي خورد. همان هايي كه براي پي بردن به آثار و زواياي پنهان و آشكار استفاده از سلاح هاي شيميايي در جنگ تحميلي عراق عليه ايران و آگاهي از درد و رنج هاي بسيار جانبازان شيميايي پس از گذشت 18 سال از پايان جنگ خبرنگار ما با دكتر ميمدي بلالي، مشاور سم شناسي باليني سازمان بهداشت جهاني و عضو و نايب رئيس شوراي علمي مشورتي سازمان بين المللي خلع سلاح هاي شيميايي و عضو هيئت علمي دانشگاه علوم پزشكي مشهد و دكتر مصطفي قانعي رئيس سابق مركز مصدومان شيميايي، استاد دانشگاه و معاون پژوهشي دانشگاه علوم پزشكي بقيةا... و فوق تخصص ريه و دكتر عباس كبريايي زاده عضو هيئت علمي دانشگاه علوم پزشكي تهران و مدير مركز رشد واحدهاي فناوري فرآورده هاي دارويي گفتگويي انجام داده است كه از نظر شما مي گذرد.
شما تحقيق كاملي در رابطه با تاريخ كاربرد سلاح هاي شيميايي در دنيا و در جنگ تحميلي عراق عليه ايران انجام داده ايد، لطفا" درباره تاريخ استفاده از اين سلاح ها توضيح دهيد.
دكتر كبريايي زاده: اولين بار ، يك سردار رومي به نام »سرتوريس« براي دفع هجوم بربرها از موادي استفاده كرد كه وقتي باد آن را به سوي دشمن برد سبب كوري، خفگي، سرفه و سرانجام تسليم آن ها شد. اولين گاز سمي ساخته بشر، كلر بود. اين گاز در سال 1915 توسط آلماني ها عليه نيروهاي فرانسوي به كار برده شد كه مرگ بيش از 5 هزار فرانسوي را در ناحيه ايپرس درپي داشت. تاريخ 1915 در واقع سال تولد جنگ با سلاح هاي شيميايي است. بعد از آن از عوامل شيميايي جنگي به طور گسترده در جنگ جهاني اول استفاده شد كه يك ميليون و 300 هزار نفر مسموم و كشته به همراه داشت. تجربه دهشت بار مواجهه با عوامل شيميايي در جنگ جهاني اول منجر به انعقاد پروتكل منع كاربرد جنگ افزارهاي شيميايي و بيولوژيك در سال 1925 شد كه در حال حاضر بيش از 130 كشور جهان عضو آن هستند. معاهده مذكور بعدها توسط بعضي از كشورها از جمله عراق در جنگ با ايران، شوروي در عمليات اشغال افغانستان، ژاپن در سال هاي 1937 تا 1945 عليه چين و آمريكا در جنگ با ويتنام نقض شد.
ميزان سلاح هاي شيميايي موجود در جهان چه قدر است
دكتر كبريايي زاده: براساس آخرين آمار منتشره در مجله »توكسيكولوژي لتر«، در سال 2004 عوامل شيميايي ذخيره شده در جهان بالغ بر 66 هزار و 323 تن بوده است.
تاريخ استفاده از سلاح هاي شيميايي در جنگ ايران و عراق چيست
اولين مورد كاربرد جنگ افزار شيميايي در جنگ ايران و عراق در منطقه دهلاويه و به تاريخ 23/10/1359 گزارش شده است. گسترده ترين كاربرد اين سلاح ها در مناطق جنگي در 6 اسفند 1363 (برابر با 25 فوريه 1984) در منطقه جزاير مجنون صورت گرفت. در اين عمليات، رژيم بعث عراق بي رحمانه از انواع سلاح هاي شيميايي از جمله مايكوتوكسين ها، موستارد و تابون استفاده كرد. فجيع ترين و وحشتناك ترين تهاجم شيميايي در تاريخ 7 تيرماه 1366 توسط رژيم بعثي عراق عليه مردم سردشت صورت گرفت كه طي آن تعداد زيادي از مردم غيرنظامي، كشته و مجروح شدند. سرانجام با كاربرد گسترده گازهاي خردل، اعصاب و خون در روز جمعه 28 اسفند 1366 در شهر حلبچه جنايات رژيم بعثي عراق به اوج خود رسيد و با اين جنايات هزاران انسان بي گناه به كام مرگ كشيده شدند. رژيم بعثي عراق در مجموع بيش از 300 مورد حمله شيميايي عليه رزمندگان و شهروندان ايراني انجام داد كه طي آن ده ها هزار نفر كشته ومجروح شدند. براساس تحقيقات گازهاي خردل 92 بار، اعصاب 69 بار، خون 33 بار و خفه كننده 12 بار در جنگ تحميلي عليه ايران استفاده شد.
به چه تركيباتي عوامل شيميايي اطلاق مي شود
دكتر كبريايي زاده: به تركيباتي كه بعد از استفاده سبب بروز آثار كشنده، آسيب رساننده و يا ناتوان كننده در انسان يا ساير موجودات مي شود، عوامل شيميايي جنگي مي گويند.
از نظر علمي، سلاح هاي شيميايي به چند دسته تقسيم مي شوند
دكتر بلالي: سلاح هاي شيميايي برپايه اثري كه بر روي بدن مي گذارد، به چهار دسته تقسيم مي شود: 1- عوامل تاول زا؛ مانند گاز خردل و عوامل آرسينكي كه روي پوست تاول ايجاد مي كند، 2- عوامل اعصاب؛ اين گازها بر روي سيستم اعصاب بيشترين تأثير را دارد مانند گاز تابون كه در جزيره مجنون وگاز سارين كه در فاجعه حلبچه استفاده شد، 3- عوامل خفه كننده؛ مانند گاز كلر و فسژن (فزژن)، 4- عوامل خوني؛ مانند تركيبات سيانيدي نظير سيانورسديم و پتاسيم. عوامل تاول زا و اعصاب بيشترين كاربرد را در جنگ ها از جمله جنگ تحميلي عراق عليه ايران داشته است.
درباره تأثيرات كوتاه مدت و بلندمدت عوامل تاول زا و از جمله گاز خردل توضيح دهيد چرا كه براساس تحقيق شما صدام بيشترين استفاده را از آن ها كرد و هم اكنون مجروحان شيميايي ما از اثرات آن پس از گذشت 17 سال از جنگ تحميلي رنج مي برند
خردل يك عامل الكيل كننده است كه عملكرد سلول را مختل مي كند و گاه نيز DNA سلولي را تحت تأثير قرار مي دهد. بنابراين هم مي تواند اثرات كوتاه مدت و هم درازمدت داشته باشد. اولين علايم تأثير اين گاز در ميدان جنگ يا عمليات تروريستي، سوزش چشم و سپس سرفه است كه گاه با تنگي نفس و سوزش سينه همراه مي شود. در صورت تماس با پوست باعث قرمزي و خارش و بعد از يك روز سبب تاول در سطح بدن مي شود. تاول ها داراي متابوليك هاي خردل است كه در صورت تماس افراد سالم با آن، امكان آلودگي وجود دارد. خردل از راه پوست، تنفس و بلع قابل جذب است. در مسموميت هاي شديد خردل پس از تأثير بر مغز استخوان و ايجاد نارسايي خوني زمينه را براي ابتدا به عفونت هاي فرصت طلب و حتي شوك عفوني آماده مي كند و سرانجام سبب مرگ مي شود. از طرف ديگر گسترش اختلالات تنفسي ناشي از تنفس گاز خردل گاه سبب ذات الريه گاه باعث خيزحاد ريه يا اختلال شديد تنفسي بالغين مي شود كه در نهايت مرگ را به همراه دارد. بنابراين مسموميت شديد با خردل سبب مرگ بين روزهاي چهارم تا دوازدهم بعد از آلودگي مي شود. اگر فرد مسموم بتواند در برابر اين عوارض مقاومت كند زنده مي ماند ولي عوارض بلندمدت اين گاز تا آخر عمر همراه او خواهد بود.
مهم ترين عوارض ديررس مسموميت با خردل، عوارض تنفسي است كه به اشكال مختلف بيماري هاي تنفسي ظاهر مي شود مانند برونشيت مزمن، اتساع برنش همراه با خلط چركي فراوان يا برونشكتازي، تنگي مجاري تنفسي و ايجاد حالت شبه آسم يا برونشيت آسماتيك. اين بيماري ها ممكن است پيشرفت كند و عارضه تنفسي مزمن ديررس ريه يا بيماري مزمن انسدادي ريه (COPD) را به وجود آورد. خردل با تأثيري كه گاهي بر DNA سلولي مي گذارد، مي تواند سرطان زا هم باشد. براساس مستندات موارد سرطان ريه و خون در بازماندگان از سلاح هاي شيميايي در جنگ جهاني اول، بسيار بيشتر از مردم عادي است. ما هم در جانبازان شيميايي مواردي از سرطان خون، لنف، ريه، معده و روده داشته ايم. البته جانبازان شيميايي ما نبايد تصور كنند حتما" به سرطان مبتلا خواهند شد. در اين زمينه تحقيقات ادامه دارد و اختلاف نظرها بر سر اين است كه آيا يك بار تماس با گاز خردل سرطان زاست يا اين كه تماس مداوم (مثل تماس كارگران در كارخانه هاي تهيه گاز خردل) سبب ايجاد اين بيماري مي شود. تحقيقاتي كه روي جانبازان شيميايي در ايران انجام شده است، نشان مي دهد ميزان سرطان ريه، خون و يا دستگاه گوارش از نرم و ميزان جهاني بالاتر است. عوارض پوستي مثل خارش مداوم يا ايجاد ضايعات كلوئيدي و تيره و روشن شدن سطح پوست از ديگر عوارض ديررس است. عوارض چشمي خردل فقط بر روي ملتحمه و بخش قدامي است و تأثيري بر شبكيه و عصب بينايي ندارد. خردل باعث بروز مشكلات عصبي - رواني مانند اضطراب، بي خوابي و بي قراري هم مي شود. بيشترين رنجي كه جانبازان شيميايي ما متحمل مي شوند ناشي از عوارض ديررس تنفسي است كه طيف وسيعي از بيماري هاي مزمن ريه و سرطان را دربرمي گيرد.
آيا عوارض ديررس گاز خردل مي تواند مسري يا ارثي شود
دكتر بلالي: هيچ كدام از عوارض فوق الذكر مسري نمي باشد. از طرف ديگر تاكنون امكان توارثي شدن آن نيز اثبات نشده و مدارك و مستندات علمي هم نتوانسته است تأثيرات گاز خردل بر ژن و در نتيجه ارثي شدن آن را ثابت كند.
آيا پادزهري براي مسموميت با گاز خردل وجود دارد
دكتر بلالي: خير، پادزهري ندارد و متأسفانه درمان هاي معمولي تأثيري بر بهبود عوارض ندارد و فقط آن را كنترل مي كند. اين عامل سبب تضعيف سيستم ايمني بدن مي شود و در نتيجه جانبازان شيميايي را مستعد ابتلا به بيماري هاي ديگري مي كند. در حال حاضر مشغول تحقيقاتي هستيم كه بتواند جلوي بعضي عوارض و سرطان هاي ناشي از گاز خردل را بگيرد. در اين زمينه نيز طي پروژه هاي تحقيقاتي مشترك با برخي از دانشگاه هاي بزرگ دنيا همچون دانشگاه نيوكاسل انگلستان همكاري داريم كه در اين عرصه به دستاوردهايي نيز رسيده ايم.
در رابطه با عوارض كوتاه مدت و بلندمدت گاز اعصاب توضيح دهيد
دكتر بلالي: اين گاز حتي با غلظت هاي متوسط و كم هم مسموميت حاد و شديد ايجاد مي كند و در عرض چند ساعت باعث مرگ مي شود. گاز خردل ناتوان كننده و گازهاي اعصاب مانند سارين، تابون و يا سومان كشنده است. بنابراين در جزيره مجنون كه از گاز تابون و در فاجعه حلبچه كه از گاز سارين استفاده شد، تعداد زيادي از رزمندگان ما در صحنه بمباران به شهادت رسيدند.
آيا اين گاز پادزهر دارد
دكتر بلالي: خوشبختانه بله؛ گازهاي اعصاب در واقع از تركيبات آلي فسفردار مي باشد، بنابراين از نظر فرمول شيميايي و مكانيسم تأثيرگذاري برانسان سموم كشاورزي ارگانوفسفره است كه به عنوان حشره كش و دفع آفات به كار مي رود. هر دو اين تركيبات آلي فسفردار داراي دو دسته اثرات موسكاريني و نيكوتيني در بدن هستند كه اثرات موسكاريني با آتروپين (سولفات آتروپين) و اثرات نيكوتيني با اكساين پاز يا پرازي اكساين درمان مي شود. اثرات ناشي از اين عوامل و سموم شيميايي سرگيجه، تهوع، استفراغ، اسهال، دردهاي شكمي و افزايش ترشحات دهان، بيني، چشم و جهاز تنفسي است كه با دو پادزهر گفته شده خنثي مي شود. گروه تحقيقاتي ما نيز توانسته است دو داروي ارزان قيمت ديگر به نام بي كربنات سديم با دوز بالا و سولفات منيزيم را توليد كند كه تحقيقات بر روي سولفات منيزيم هنوز ادامه دارد. نتايج حاصل از تحقيقات نشان داده است كه تأثيرات دو داروي ساخت ما براي رفع مسموميت با اين گازها و سموم دفع آفات تأثيرات درماني بهتري دارد به نحوي كه ميزان 15 تا 20 درصدي مرگ و مير حاصل از مسموميت را به زير 5 درصد رسانده است.
درصد جانبازي و ازكارافتادگي بر چه معيارهايي استوار است و چگونه مشخص مي شود
دكتر بلالي: درصد از كارافتادگي جانبازان شيميايي ارتباط مستقيمي با تأثيرات و عوارض عوامل شيميايي بر اعضاي مختلف بدن دارد. باتوجه به اين كه جانبازان شيميايي ما از عوارض ديررس گاز خردل رنج مي برند، مبناي از كارافتادگي، ميزان تأثيرات اين گاز بر بدن است. گاز خردل بر روي جهاز تنفسي، پوست و چشم تأثيرات نامطلوبي دارد. برهمين اساس با همكاري استادان و پزشكان متخصص و فوق تخصص فرم هايي تهيه شده است.
آيا بااستفاده از دارو و درمان هاي متداول، عوارض گاز خردل كاهش مي يابد، يا به عبارت ديگر درصد جانبازي و يا از كارافتادگي كمتر مي شود
دارو عوارض را فقط كنترل مي كند و تأثيري بر بهبودي آن ندارد. اين عوارض تا آخر عمر همراه جانبازان است. بنابراين با گذشت زمان ميزان ازكارافتادگي افزايش مي يابد و درصد جانبازي بيشتر مي شود. به همين دليل بايد براي جانبازان هرچند سال يك بار ويا در هر دوره سه ساله كميسيون پزشكي تشكيل شود.
از سوي ديگر بايد توجه داشت هنگام تشكيل كميسيون پزشكي، به جانباز عزيز ما گفته شود كه 24 تا 48 ساعت قبل از آزمايش ها از خوردن داروها پرهيز كند چون مصرف داروسبب كنترل و گاه نامشخص شدن عوارض مي شود و درصد جانبازي به طور واقعي مشخص نمي شود و گاه حتي كمتر از ميزان حقيقي تشخيص داده مي شود كه ظلمي به عزيزان جانباز است.
براساس تحقيقي كه بر روي عوارض ناشي از سلاح شيميايي انجام داده ايد، مشخص شده است حتي رزمندگاني كه در ميدان جنگ تماس مستقيمي با گاز خردل نداشته اند احتمال دارد، پس از گذشت ساليان دراز مشكلاتي پيداكنند در اين رابطه توضيح دهيد.
دكتر قانعي: براساس پژوهش هاي ما بعضي از عزيزاني كه در صحنه جنگ بوده اند و پس از مسموميت خفيف، نشانه اي از مسموميت را مشاهده نكرده اند در درازمدت احتمال ظهور عوارض گاز خردل در آنها بسيار زياد است.
هزينه بهداشتي و درماني مصدومان سلاح هاي شيميايي چقدر است
دكتر قانعي: سالانه 37 ميليون دلار در ايران صرف هزينه هاي بهداشتي و درماني اين عزيزان مي شود. حدود 50 هزار پرونده فعال از مصدومان شيميايي وجود دارد كه 70 درصد آنها داراي ضايعات خفيف و 30 درصد ضايعات متوسط تا شديد دارند.