تعریف یا تخریب؟ مسئله این است

[sober]

بی تردید اثری که یک نویسنده به خلق آن می نشیند،نیازمند نقد و بررسی و اعمال نظر آرای مختلف است.امروز مشاهده می شود که پس از انتشار یک رمان یا مجموعه داستان،این جا و آن جا جلساتی با مضمون نقد یک اثر برگزار می شود.جلساتی که غالبا به تعریف و تمجید از شیوه نگارش نویسنده محدود می ماند و دیگر مؤلفه هایی که چارچوب های یک نقد علمی و اصولی را تشکیل می دهند در سایه این تعاریف و تعارفات مغفول می ماند.این موضوع،دستمایه ای برای نگارش این گزارش شده است.از این رهگذر،پای صحبت برخی نویسندگان معاصر نشسته ایم تا به آسیب شناسی اجمالی و گذرا پیرامون این مقوله بپردازیم.اگرچه در این مسیر با نظرات مختلفی در این زمینه مواجه شدیم.



جلسات تشریفاتی نقد

جمال میرصادقی که یکی از پیشکسوتان عرصه داستان نویسی معاصر به شمار میرود با اشاره به این که هرگز در این جلسات شرکت نکرده ام و نمی توانم آن طور که باید قضاوت صحیحی نسبت به آنها داشته باشم می گوید: تصور من براین است که بیشتر این جلسات جنبه تشریفاتی دارند و از عمق چندانی برخوردار نیستند.



نفس برگزاری این جلسات خوب است

فتح الله بی نیاز یکی از نویسندگان و منتقدین ادبیات داستانی است.او آثار زیادی را به رشته تحریر در آورده،داور جوایز ادبی زیادی بوده و به همین ترتیب در جلسات نقد و بررسی آثار زیادی نیز شرکت کرده است.او درباره ماهیت برگزاری این جلسات می گوید: آنچه مسلم است نفس برگزاری این جلسات به خودی خود مطلوب است و می تواند برآیند مثبتی در پی داشته باشد.در واقع،هرچه اهل قلم به مناسبت های مختلف در کنار یکدیگر قرار گیرند و اشتراکات خود را به نمایش بگذارند می توان به ارتقاء فرهنگی کشور امیدوار بود.

منتقد به متن اشراف داشته باشد

بی نیاز از این اشتراک به عنوان حرف دل زدن و حرف دل شنیدن نام می برد و ادامه می دهد: آنچه در درجه نخست در این جلسات مورد ارزیابی قرار می گیرد این است که منتقد مسیر نقد کردن یک اثر را به خوبی دریابد و از همه مهم تر این که اثر داستانی را پیش از نقد حتما خوانده باشد.متاسفانه در برخی موارد مشاهده می شود که منتقد اصلا اشرافی به متن داستانی ندارد و آن را به دقتی که باید مطالعه نکرده است.تنها در صورتی می توان به یک نقد علمی و کاربردی در این جلسات امیدوار بود که مؤلفه های اشراف به متن در آن رعایت شده باشد.بعد از خواندن اثر است که منتقد می تواند تشخیص دهد این اثر نیازمند نقد روانکاوانه است یا نقد ساختار گرایانه یا پسا ساختاری و یا روانکاوانه.با چنین نقدی است که مواردی فارغ از حب و بغض به نویسنده و مخاطبانی که حاضرین این جلسات را تشکیل می دهند منتفع می سازد.

با صحبت های بی نیاز این سوال در ذهن شکل می گیرد که آیا می توان جلسات نقد و بررسی داستان را به نوعی تعمیم داد و به جای این که قشر خاصی شرکت کننده این جلسات باشند،افراد بیشتری به تماشای آن بنشینند.بی نیاز در این باره نیز می گوید: نمی توان انتظار داشت که این جلسات رنگ و بوی عمومی تری به خود گیرند.این مسئله در صورتی اتفاق می افتد که پیش از آن،حیطه کتابخوانی عمومی و نهادینه شده باشد و فرهنگ کتابخوانی بر جامعه غالب باشد.حال آن که با وجود نهادینه نشدن فرهنگ کتابخوانی،لاجرم با چهره های خاص در این جلسات مواجه می شویم.



نقد مغرضانه ندیده ام

اسدالله امرایی نیز در این باره معتقد است: هرآن چه به ارتقاء سطح کتابخوانی کشور کمک کند خوب است.ضمن این که تصور می کنم جلسات نقد و بررسی داستان عمدتا برای منتقد و مخاطب خاص برگزار می شود.

از او درباره مغرضانه بودن برخی از این جلسات می پرسم و او پاسخ می دهد: طی سال هایی که در این جلسات شرکت کرده ام با چنین مسئله ای مواجه نشده ام.چه بسا در بسیاری از این جلسات به نقدهای صحیح،علمی و اصولی هم برخورده ام.



در نقدهای امروز تعارفات دوستانه اعمال می شود

احمد بیگدلی نویسنده دیگری است که رودروایستی و اعمال پاره ای تعارفات معمول و دوستانه را از جمله عوامل دست و پا گیر جلسات نقد و بررسی داستان عنوان می کند و می گوید: چه در جلسات نقد مجموعه داستان نویسنده ها و چه در ابعاد وسیع تر یعنی به نقد کشیدن رمان ها با این آسیب مواجه هستیم که منتقد از گفتن آنچه می خواهد بگوید به دلیل تعارف با نویسنده بازمی ماند و نویسنده اثر از حقیقتی که باید درباره نقاط ضعف و قوت کتابش بشنود محروم می شود.نه تنها در جلسات نقد و بررسی که در نقدهایی که غالبا درباره یک اثر داستانی نوشته می شود نیز چنین مسئله ای وجود دارد.بنابراین در جلسات نقد و بررسی یک اثر یا صحبت ها در دایره همین تعارفات و تمجیدهای دوستانه محدود می ماند و یا حق مطلب به خوبی ادا نمی شود و به لاپوشانی حقیقت منجر می شود.

نویسنده رمان "اندکی سایه" به نکته دیگری نیز اشاره می کند.او می گوید: به نظر می رسد اگر متولیان امور در زمینه کتابخوانی قدم های بیشتری بردارند یا خودشان بدون گزینش کردن افراد به برپایی این جلسات بپردازند می توان به تغییر روند مثبتی در این عرصه امیدوار بود.همان طور که اشاره کردم،متاسفانه در چنین جلسات،نویسنده با حقیقتی که باید از سوی منتقد مواجه نمی شود و همان اشکالاتی که در اثر خود انجام داده را در آثار بعدی خود نیز تکرار می کند.



جلسات نقد داستان یک جور تبلیغ بر روی کتاب نیز هست

سیامک گلشیری که خود سال هاست کلاس های داستان نویسی در فرهنگسرای ارسباران،ملل یا جهاد دانشگاهی برگزار می کند اما نظر متفاوتی را بیان می کند.او جلسات نقد و بررسی آثار داستانی را محملی برای اطلاع رسانی و تبلیغ بر روی آثار منتشر شده عنوان می کند و می گوید: در حال حاضر هیچ جایگاهی نه در رسانه ها و نه در جای دیگر برای تبلیغ کتاب وجود ندارد و این طور به نظر می رسد که این حیطه در انزوا قرار گرفته است.بنابراین،برگزاری جلسات نقد و بررسی،صرف نظر از فواید دیگری که دارد می تواند نوید بخش این نکته باشد که بر روی کتاب مورد نظر و در میان اهالی فرهنگ،یک جور تبلیغ انجام میشود.

گلشیری به گفته خود هیچ وقت در جلسات نقد و بررسی آثار داستانی شرکت نکرده است.اما می گوید: وقتی نویسنده ای برای کتاب تازه خود اقدام به برگزاری چنین جلساتی می کند،مسلما مایل است به جنبه های مثبت کتاب توجه شود و درباره آن اطلاع رسانی صورت گیرد.نه این که منتقد در صدد کوبیدن اثر او بر آید.ضمن این که در برخی از این جلسات،پرسش و پاسخ هایی نیز بین نویسنده و مخاطبان و هم چنین منتقدین حاضر در جلسه صورت میگیرد که می تواند به ارتقاء سطح برگزاری این جلسات نیز کمک زیادی کند.