غارهای دستکند

[spent †]

در منطقه کافرکلی در طول دره هراز از آبادی اسک تا روستای پنجاب به طول 42 کیلومتر در ارتفاعات مشرف به دره و همچنین در چند دره فرعی نزدیک 250 اتاق دست کند در دل صخره قرار دارند. این مجموعه در نوع خود از لحاظ تمرکز در یک منطقه، در ایران منحصر بفرد است.
با بررسی های صورت گرفته در محور هراز در 13 نقطه با تعداد متغییر غارهای دست کندی مواجه هستیم که در دل کوه کنده شده اند :
1- غارهای دستکند روستای آب اسک
2- غارهای دستکند روستای نیاک
3- غارهای دستکند دره آینه ممنون روبروی روستای نیاک درسمت راست جاده هراز
4- غارهای دستکند تخته پل. بین روستای نیاک و پلمون
5- غارهای دستکند دارسون در 3 کیلومتری شهر رینه
6- غارهای دستکند روستای گیلاس
7- مجموعه غارهای دستکند روستای پلمون
8- غارهای دستکند روستای کنار انجام
9- غارهای دستکند روستای آبگرم
10- غارهای دستکند روستای گزانه و ملار
11- غارهای دستکند روستای بایجان
12- غارهای دستکند روستای کهرود و کیان
13- مجموعه غارهای دستکند روستای پنجاب
این غارها جهت زندگی موقت یا دائم و یا بصورت یک مجموعه تدافعی و دیده بانی مورد استفاده قرار می گرفته اند. وجود اتاق های متعدد با طبقات متغیر و همچنین سرویس بهداشتی تالار و مکان های پخت و پز موید این مطلب می باشد که در اینجا فضای معماری علاوه بر زندگی، مکانی جهت مقابله و دفاع در برابر دشمن خارجی نیز کاربرد داشته است. طبقات دوم عمدتا با رویکرد دفاعی و دیده بانی ایجاد گردید.
غارهای محور هراز تماما در دل کوه و در طبقات به سمت قله و بالا ساخته شده اند.
از نظر آب و هوایی لاریجان کاملا کوهستانی است، در واقع بخش عمده ای از سال هوا در اینجا سرد می باشد اگر این دخمه ها صرفا جهت زندگی بوجود آمده باشند مثل اکثر دخمه هایی که در بالا از آنها نام برده شده است می بایست در دل زمین کنده می شدند تا در مقابل باد و بوران و وضعیت بد جوی در امان باشند اما اینگونه نیست، تنها دلیلی که می توان از چیستی آن سخن به میان آورد بحث استفاده مقطعی و در مواقع اضطرای و حالت تدافعی بودن این دخمه ها می باشد.
ساختمان داخلی این غارها نظم خاصی ندارد. تعدادی با یک دهنه ورودی هستند و تعدادی هم بوسیله راهروها و همچنین ایجاد سوراخی تقریبا یک متر مربع در سقف برای دسترسی به طبقات دوم و سوم ایجاد شده اند. اکثر این کلونی های دستکند دارای اتاق هایی متعدد همراه با نورگیرها و مکان های دیده بانی، سرویس بهداشتی در طبقات بالا – پرتگاه نقش چاه فاضلاب را ایفا می کرد ـ و آشپزخانه تشکیل شده است.
غار دستکند (کافرکلی) روستای پلمون :
به فاصله 85 کیلومتری از آمل و در فاصله 700 متری شمال جاده و رودخانه هراز و همچنین در شرق روستای پلمون جاده ای که به سمت شهر رینه و روستای آبگرم می رود در سینه کش کوهی سترگ 35 دخمه تا ارتفاع صد متری در دل کوه کنده شده اند. این دخمه ها بصورت پناهگاه و مانند دژ مستحکمی است که راه یابی به بعضی از قسمت های آن سخت و غیر ممکن است و تنها راه دسترسی به آنها استفاده از ابزار صخره نوردی است این دخمه سنگی یکی از شاخص ترین نمونه ها در محور هراز و حتی ایران است، تعدد طبقات با همدیگر در ارتباطند. تزیین دیواره بعضی از اتاق ها از کف تا به ارتفاع 60 سانتیمتر با کاهگل و گل اخری (در دخمه سنگی آب اسک نیز همین مورد وجود دارد)، ایجاد دیوار دفاعی با مصالح سنگ و ساروج و همچنین المانهای کلی که در بالا ذکر گردید تنها بخشی از خصوصیات ویژه کافر کلی روستای پلمون می باشد که بدان اشاره شده است.
در داخل اتاق ها تاقچه های کوچک و بزرگ جهت نگهداری و قرار دادن ابزار و وسایل زندگی و یا شاید هم جنگی در آن به چشم می خورد. در یکی از این اتاق ها (طبقه اول) ستون های سنگی چسبیده به کف و دیواره غار به ارتفاع 50 سانتیمتر و قطر 20 سانتیمتر بصورت سوراخ و گیره ای ایجاده شده است که احتمالا برای بستن حیوانات از آن استفاده می کردند، نمونه آن در غار میمند کرمان نیز به چشم می خورد و تا به اکنون نیز از آن جهت همین کار استفاده می کنند.
با بررسی میدانی در اطراف غار پلمون چند نمونه سفال قرمز رنگ با شاموت (احتمالا دوره اسلامی) بدست آمد.
غار های دستکند (کافرکلی) روستای آب اسک :
این دخمه ها در شمال جاده هراز و در مجاورت رودخانه هراز و در شرق روستای آب اسک، به فاصله 90 کیلومتری آمل در دل کوهی بلند کنده شده است. رودخانه هراز در پای کوه قرار دارد. دخمه های سنگی به فاصله چند متری از دامنه کوه کنده شده اند. در بعضی از قسمت ها نیم متر تا پرتگاه بیشتر فاصله ندارد. غارهای دستکند (کافرکلی) اسک از نظر تعداد کمتر از غار های دستکند پلمون می باشد و فقط یکی از این دخمه ها دو طبقه است و راه ورودی آن از دیواره شرقی طبقه اول با کندن چند جای پا است. این در حالی می باشد که راه ورود به طبقات بالا در دیگر دخمه های مسیر هراز اکثرا از طریق سوراخی در سقف میسر می باشد.
بعضی از آنها دارای سکوهایی به ارتفاع 60 سانتیمتر و به طول های متفاوت هستند. ورودی ها به اشکال قوسی و طاق مانند همچنین برخی از آنها دارای نورگیر می باشند می توان اینگونه تصور نمود که کافرکلی های اسک قدیمی تر از کافرکلی پلمون می باشد چون این دخمه ها بسیار ساده و ابتدایی درست شده اند و کمتر ساختار دخمه های پلمون در آن مشاهده می شود.
با بررسی غار دستکتد آب اسک تنها یک غار در دو طبقه بسیار زیبا ساخته شده است شامل یک اتاق روباز با یک طاقچه در جهت شرقی، طبقه دوم با یک سکو، ورودی قوسی شکل، اتاقی به ابعاد یک متر در دو متر، در جهت شرق این اتاق دالانی به طول یک با ارتفاع یک که یک شخص بصورت خمیده می تواند وارد فضایی وارد گردد که در واقع شامل یک سرویس بهداشتی به همراه یک (احتمالا) حمام با سکویی به ارتفاع نیم متر و به طول یک مترو نیم ایجاد شده است.
لازم به ذکر است در حال حاضر بخش هایی از غار های دستکند روستای آب اسک توسط روستاییان بومی دامدار تبدیل به آخور و محل نگهداری علوفه و دام شده است و یا اینکه این دخمه ها در ابتدا با همین نوع کاربری ایجاد شده باشند. لازم به توضیح اینکه تنها ما فقط در دخمه های روستای فوق الذکر کاربرد دوگانه آن را به این صورت وسیع مشاهد می کنیم.
در بررسی و تحقیق از غارهای دستکند دارسون در فاصله 3 کیلومتری شهر رینه و دخمه سنگی روستای پنجاب تقریبا ساختار و المان های مشابه ای با دخمه های پلمون و روستای آب اسک را در خود دارا می باشند. در این راستا دخمه دره آینه ممنون در مسیر جاده هراز و روبروی روستای نیاک، تنها در دو طبقه و در نوع خود منحصر بفرد نیز مورد بررسی قرار گرفته است، تنها دخمه سنگی تخته پل مابین دخمه پلمون و دره آینه ممنون، با ساختار خطی و افقی (بدون قرار گرفتن طبقات روی یکدیگر) به علت صعب العبور بودن هیچگونه بررسی روی آن صورت نپذیرفته است و در هیچ منابع کتبی دال بر حضور در آن و کنکاش علمی ثبت و ضبط نگردیده است.
دلیل ارجاع این غار های دستکند به دوران تاریخی حکومت مادها شاید این باشد که اصطلاحا لغت دخمه با نام ماد مترادف گشته است به علت وجود گوردخمه های متعدد مادی، هرجا نمونه هایی از این دخمه ها یافت شود خود بخود ذهن ها به این سمت کشیده می شود.
اما انتساب دخمه های محور هراز به دوره ماد را با توجه به تفاوت نوع معماری دخمه های محور هراز با دخمه های منتسب به دوران ماد (نظیر عدم وجود نقش برجسته، المانهای معماری چون، ته ستون، ستون، بارولیف و سازه های معماری مشابه که در گور دخمه های منتسب به ماد دیده می شود)، قابل پذیرش نیست. دخمه های محور هراز عاری از هر گونه تزیین و کتیبه هستند و همچنین دخمه های محور هراز کاربری مسکونی، دژ و دیده بانی داشته اند اما گوردخمه های مادی کاربری تدفین داشته اند و احتمالا در شرایط خاص از آنها استفاده می کردند.
وجود این معماری بدون شک در شرایط خاص و بخاطر دفاع در مقابل حملات مهاجمین ایجاد گردیده اند. همانگونه که می دانیم در قرون اولیه اسلامی صفحات مازندران یکی دو قرن از پذیرش آیین جدید سر باز زدند و در مقابل تازه واردان مقاومت کردند و این مقاومت ها در این بخش از طبرستان نمی تواند دور از ذهن باشد. آیا این دخمه ها نمی تواند محلی برای مقابله با هجوم اعراب باشد؟
غارهای دست کند را می توان از نظر کاربری به چهار دسته تقسیم نمود :
الف : زندگی موقت و دفاعی
ب : زندگی دایم
ج : آیین های مذهبی و تدفین
د : معدن
لذا غارهای دستکند حوزه مورد این پژوهش نیز می تواند جهت اسکان و زندگی موقت یا دائم و یا بصورت یک مجموعه تدافعی و دیده بانی مورد استفاده قرار می گرفته اند.
کوهی که در آن این دخمه ایجاد گردید (به علت نوع سنگ) آنچنان سفت و سخت نیست و به راحتی با کلنگ و دیلم کنده می شوند، هنوز زخمه کلنگ مردان گذشته بر پیکره آن برجای است.
آدرس: آمل، آب اسک تا پنجاب