عزاداری محرم و صفر، میراث معنوی ماندگار ایرانیان

[bOoOoOy]

عاشورا در فرهنگ مذهبی مسلمانان همواره جایگاه خاص و برجسته ای دارد و زمینه ساز مجموعه ای از سنت ها و مراسمی است که در طول تاریخ به عنوان میراثی معنوی از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود.
برخی از این اعمال، باورها و مراسمی که امروزه در ایام محرم متداول است، عبارتند از پوشیدن لباس سیاه، گل اندود کردن سر و تن، سیاهپوش کردن اماکن، گذرگاه ها، مساجد و حسینیه ها، برپایی مجالس عزاداری، نوحه و مرثیه سرایی، تعزیه و شبیه خوانی، سینه زنی و زنجیرزنی، برپایی مراسم شام غریبان، طشت گذاری، گهواره گردانی، تهیه و آذین بندی طوق، ادای نذورات و همچنین ترک بعضی اعمال مثل برگزاری مراسم شادی، آرایش کردن و زیور آویختن، خانه تکانی، پرداختن به کسب و کار و دوخت و دوز و خرید و... .
موارد فوق ازجمله اعمال متداولی هستند که در جای جای ایران به چشم می خورند، اما آنچه بیشتر قابل توجه است تمرکز برخی آیین ها و مراسم در بعضی از مناطق و شهرهاست. چراکه آیین ها و مراسم، پدیده های فرهنگی محسوب می شوند که در عین حفظ عناصر اصلی، به زیور خلاقیت و نوآوری جوامع و مناطق مختلف آراسته می گردند و اگرچه حامل مضامین واحدی است، اما به تبع اختلافات اقلیمی و حوزه های فرهنگی با نمودهای مختلفی پا به عرصه ظهور می گذارند.


نخل گردانی مرکز ایران
سیداحمد وکیلیان به عنوان مردم شناس و پژوهشگر فرهنگ عامه، در کتاب «محرم و فرهنگ مردم» درباره تاثیرات شرایط فرهنگی، عقیدتی و اقلیمی خرده فرهنگ ها در مراسم و آداب و رسوم ایام محرم می نویسد: «حادثه شهادت امام حسین(ع) به قدری عظیم بوده که در ۱۴۰۰ سال پس از آن آداب و مراسم گوناگونی برای این واقعه شکل گرفته است... در نتیجه وقتی این حماسه به میان عامه مردم می رود، با توجه به عقاید آنها شاخ و برگ هایی پیدا می کند. از سوی دیگر وضعیت آب و هوایی نیز در چگونگی اجرای این مراسم تاثیر می گذارد. همچنین تفاوت وضعیت اقلیمی در شمال، جنوب و قسمت های مختلف کشور باعث شده است که این مراسم در هر نقطه باتوجه به آب و هوا و فرهنگ آن منطقه انجام شد».
نمونه های بسیاری را می توان به عنوان مصادیق این گفته ارائه کرد. مثلا عنصر «نخل» با فرهنگ عاشورایی مردم مناطق مرکزی، کویری و حاشیه کویری آنچنان عجین شده که گویی با حذف این عنصر، لطمه عمیقی به مجموعه عزاداری این مناطق وارد می شود.
«اصلی ترین مراکز برگزاری رسم باشکوه «نخل برداری» یا «نخل گردانی»، عمدتا در شهرها و آبادی های اطراف کویر مرکز ایران به چشم می خورد. یعنی از جنوب خراسان گرفته تا سمنان، دامغان، خمین، نواحی قم، کاشان، ابیانه، خور و بیابانک، زواره، اردستان، نائین و... و در بین این مناطق شاخص ترین نخل ها در استان یزد متمرکزند . به گونه ای که می توان گفت در این منطقه، هیچ آبادی ای نیست که یک یا چند نخل امام حسین(ع) در آن یافت نشود.» و در پی این جایگاه، رسم است که درختانی را وقف می کنند تا پس از کهنسال شدن، ساقه های آنها را بریده و نخل را با آن مرمت کنند. هرچند به دلیل تشابه نخل، حجله، چلچراغ عزا، محفه و تابوت به یکدیگر، محدوده معنایی نخل نامشخص است، ولی در وهله نخست، نخل برای هر شنونده ای یادآور و تداعی کننده درخت خرما است. شاید مهم ترین دلیل رواج این نام و رسم، علاوه بر تاثیر شرایط اقلیمی حاکم، «این باشد که در روایات و اعتقادات مردم، پیکر مقدس امام حسین(ع)، روی شاخه های درخت خرما قرار گرفته و به محل دفن حمل شده است.» با این وجود، صاحب نظرانی همچون دکتر اسلامی ندوشن نخل را بی شباهت به درخت نخل دانسته و بر این عقیده هستند که «با آن که نخل شباهتی بر درخت نخل خرما ندارد، آن را به نام این درخت می نامند. نخل شباهت بسیاری به درخت سرو دارد و سرو در فرهنگ عامه یعنی جاودانگی و رشادت و زندگی اخروی و آزادگی که یادآور روحیات و خصایص امام حسین(ع) است».


شیدانه خوزستان
«شیدانه» در مناطقی همچون خوزستان، از عناصر اصلی عزاداری محرم است. شیدانه ها اتاقک های چوبی تزیین شده ای هستند که در ایام محرم، در گذرگاه ها بخصوص در مقابل مساجد، تکایا ، هیات های عزاداری قرار می گیرند. شیدانه معمولا محل تجمع و توزیع نذورات مردم است که در قالب بسته های خوراکی در بین مردم پخش می شود. درخصوص تاریخچه ظهور شیدانه این گونه روایت است از آنجا که در گذشته شرایط سفر به کربلا دشوار بود و همه توانایی زیارت ضریح امام حسین(ع) را نداشتند ، در بین مردم ضریح کوچکی ساخته شد که مردم نذورات خود را در آن ریخته و به نیت ضریح امام حسین(ع) آن را زیارت می کردند و به آن «شیدانه» یا «شبیه دانه» می گفتند. مراسم چوب بازی یا «چلاب زنی»/ «کرب زنی» از دیگر مراسم شهرهای خوزستان است که به نماد صحنه جنگ کربلا برگزار می شود. این مراسم علاوه بر خوزستان، در مناطق مرکزی و شرقی کشور نیز مرسوم است.
«زار خاک» نیز از مراسم خاصی است که همه ساله در ایام محرم گردشگران بسیاری را به روستا گورتان (از توابع اصفهان) جذب می کند. این مراسم آداب بسیار ظریف و دقیقی دارد. کیفیت آن به این صورت است که نزدیک غروب، دسته هایی مشتمل بر گروه سادات و گروه عامه مردم جهت عزاداری به راه می افتند که در آن، سادات با شال های سبز جلوی دسته و عامه با شال هایی به رنگ های مختلف پشت سر سادات حرکت می کنند و ضمن «شال گردانی» با ترتیب و اصول خاص، ذکرگویان پیش می روند. مراسم زار طی دهه اول محرم انجام می شود. ولی در روز تاسوعا، ۲ زار برگزار می شود. یعنی علاوه بر زار، زار خاک نیز برگزار می شود و در آن، عزاداران در حین حرکت، از کاه هایی که در مسیر ریخته شده بر سر و روی خود می ریزند.


گل اندودکردن سوگواران
از مراسم دیگری که در برخی مناطق دیده می شود مراسم «گل مالی» است. گل، نماد عزاداری و ماتم و یکی از عناصری است که در مراسم های سوگواری اکثر مناطق حضور دارد. ولی بیشتر از همه ، مراسم «گل اوفتان» (Gel Uftân = گل افتادن) معرف عزاداری مردم لرستان می باشد. این مراسم به این شکل است که صبح روز عاشورا، قبل از طلوع آفتاب، با صدای ساز دهل (نوای «چمریونه») که در این منطقه، نوای اعلام سوگ و مرگ است، عزاداران در حوضچه هایی از گل که با آب و گلاب تهیه شده، سر و صورت و لباس خود را گل مالی کرده و با ظاهری گل اندود به عزاداری می پردازند. درخصوص این رسم، اعتقاد مردم بر این است که ملائک در صحرای کربلا، در عزای شهادت امام حسین(ع)، خود را به خاک وخون کشیدند و همچنان تا قیامت در عزای واقعه کربلا، خاک آلوده اند. علاه بر این رسم، مراسم «تراش عباس»، «طوق برداری»، «دختران چهل منبری» (چهل شمع) و... از دیگر مراسم مردم لرستان می باشد. مراسم چهل منبری در گیلان نیز به نوعی دیگر برگزار می شود.
نکته: عاشورا در فرهنگ مذهبی مسلمانان همواره جایگاه خاص و برجسته ای دارد و زمینه ساز مجموعه ای از سنت ها و مراسمی است که در طول تاریخ به عنوان میراثی معنوی از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود
مراسم «بیل زنی» نیز ازجمله مراسم عزاداری است که برگزاری آن مختص بیرجند است. این مراسم در شهرستان بیرجند و فقط در روستایی به نام «خوسف»، در ظهر عاشورا برپا می شود. مراسم بیل زنی نوعی شبیه سازی است از طایفه بنی اسعد که در واقعه عاشورا، پیکر مطهر امام حسین(ع) و دیگر شهدا را پس از این که ۳ روز در بیابان (صحرای کربلا) مانده بود، با بیل و ابزار دیگر به خاک سپردند. ازجمله دیگر مراسم این شهر «علم بندان» است که با آداب خاصی در یکی از هیات های عزاداری برگزار می شود. هر چند گفته می شود که اجرای بیل زنی به شکلی که در شهر بیرجند برگزار می شود، در هیچ یک از شهرهای دیگر کشور دیده نشده است، اما این مراسم، به نوعی دیگر و البته بسیار مختصرتر در بین زنان قزوین نیز متداول است. در این شهر زنان در سیزدهم محرم در قالب هیات های عزاداری، با بیل و کلنگ و پیکرهای پارچه ای بدون سر بر دوش گرفته و در شهر به عزاداری می پردازند. علاوه بر آن مردم قزوین در کنار دیگر اعمال و مراسم، عزاداری خود را با «طبق کشی» به تصویر می کشند. طبق، اتاقکی استوانه ای شکل و آینه کاری شده است که بر سر گذاشته و حمل می کنند. در همدان نیز عزاداری در قالب دسته هایی مرسوم به بنی اسد صورت می گیرد و هیات های حسینی از اولین روزهای ماه محرم به بیابان های کویری اطراف ایران می روند و با آوردن ۲۰ شتر به همدان به مدت ۱۵ روز میزبان ساربان های این شتران هستند و در سومین روز شهادت امام حسین(ع) با تزئین شترها، صحنه اسرای دشت نینوا را به نمایش می گذارند.یا دسته های عزاداری «چُلاب» مردم جنوب و «جوش» میمند از معروفیت بسیاری برخوردار است.


مراسم ویژه آذری ها
و اما عزاداری شهرهای آذربایجان و اردبیل با ۲ رسم خاص «طشت گذاری» و دسته های «شاخسی، واخسی» معروف است که با مرثیه ها و آداب خاصی برگزار می شود.
دسته های عزاداری «شاخسی، واخسی» (شاه حسین، وای حسین)، بنابر سنت دیرینه آذربایجانیان، همه ساله از دهه آخر ماه ذیحجه، فعالیت خود را شروع می کنند. به این شکل که دسته های عزاداری شاه حسین، وای حسین (شاخسی، واخسی)، از چند روز مانده به ماه محرم، شب ها در حسینیه ها و مساجد تشکیل شده و با حضور عزاداران، در صف هایی طویل و زنجیروار، راهی کوچه و خیابان گشته و مرثیه ها و اشعار مذهبی در رثای سالار شهیدان و یاران ایشان سرمی دهند. اوج این مراسم در ظهر عاشورا و پس از اتمام عزاداری ظهر عاشورا است که عزاداران، با ذکر «شاخسی، واخسی»، پس از طی نمودن مسیری طولانی نهایتا خود را به خیمه های به آتش کشیده شده (نماد خیمه های امام حسین(ع) و یارانش در کربلا) رسانده و به سوگ واقعه می نشینند.
رسم دیگر، «طشت گذاری» یا «طشت گردانی» است که منسوب به اردبیل، به طور خاص و مردم آذربایجان به طور عام است. در این آیین، طشت، نماد مشک سقای کربلا، نماد آب، نماد رود و نماد فراتی است که به روی حسین(ع) و یارانش بسته شد. چراکه واقعه کربلا و بسته شدن فرات به روی امام حسین(ع)، یارانشان و ایثارگری های سقای کربلا (حضرت ابوالفضل(ع)) برای رسانیدن آب به تشنگان و حماسه آفرینی آنانی که با لبانی تشنه به شهادت رسیدند، به یقین قداست و جایگاه والای آب را در فرهنگ شیعیان و بخصوص ایرانیان، بیش از پیش عمق بخشیده است تا بدانجا که انعکاس این امر را در فرهنگ مردم و بخصوص در شکل گیری آداب و رسوم و آیین های آنان شاهد هستیم.
محمدعلی محراب بیگی در مقاله خود تحت عنوان «کربلا، فرهنگ مردم، آب» که در نخستین همایش محرم و فرهنگ مردم در سال ۱۳۷۹ ارائه نموده اند، با تاکید بر تاثیر واقعه کربلا بر فرهنگ عامه مردم ایران و از جمله ادبیات شفاهی و باورداشت های عامیانه می نویسد: «مردم ما معتقد به فراگیر و جهانشمول بودن قداست و اهمیت آب در واقعه کربلا می باشند که حتی تمام آب های جهان، شوری و شیرینی خود را به خاطر حب و علاقه به سیدالشهدا دارند، به این شکل که دوستی حسین(ع) را بر همه آب های عالم عرضه کردند، هر آب که قبول کرد، شیرین شد و هر آب که قبول نکرد شور شد و معتقدند حتی دریاها نیز به صدای شیون و ندبه مادر سیدالشهدا، خروشان و مواج می شوند چنان که اگر فرشتگان و ملائکه از طغیان آن جلوگیری ننمایند، عالم غرق خواهد شد.»
و در فرهنگ عاشورا در توضیح بیشتر این سنت آمده: «مراسم طشت گذاری مراسمی است سنتی که در عزاداری ایام عاشورا و عمدتا در شهرستان اردبیل برگزار می شود و طشت های آب را که رمزی از «فرات» است در مساجد و حسینیه ها می آورند. این سنت به تاسی از اقدام سالار شهیدان و یادآور رفتار جوانمردانه امام حسین(ع) در مقابل سپاه حر است که به روایتی، در روز ۲۷ ذیحجه ، آب مشک ها را در طشت ها ریخته و تمام لشکر حُر و اسبان آنها را سیراب نمودند... این مراسم از ۳ روزمانده به محرم در مسجد جامع، مسجد اعظم و سپس در مساجد دیگر اجرا می شود. طشت های آب را بالای سرها می گیرند و مسجد را دور می زنند. مردم آب طشت ها را در شیشه هایی برای شفا و تبرک برمی دارند».
مواردی از قبیل نخل گردانی، طبق کشی، طشت گذاری، دسته های شاخسی واخسی، زارخاک، گِل مالی، بیل زنی و... که در این نوشتار به معرفی آنها پرداخته شد، تنها مشتی از یک خروار جلوه های عزاداری عاشورایی است که به زیور خلاقیت مردم مناطق مختلف ایران آراسته شده و با جذابیت بسیار برگزار می شود و بازگوی جایگاه ویژه عاشورا و حوادث پیرامون آن در فرهنگ عامه مردم است.