پیش از من و تو

[bOoOoOy]

«وقتی فیتز جرالد (۱۸۸۳ ۱۸۰۹) – شاعر معروف انگلیسی – رباعیات خیام را به شکل منظوم و هنرمندانه ای ترجمه می کرد، شاید هرگز تصور آن را نداشت که اثر او در کمتر از نیم قرن (۱۹۰۰ ۱۸۵۹) ۲۵۰ بار تجدید چاپ شود و تا سال ۱۹۲۹، ۴۱۰ چاپ از رباعیات خیام به زبان انگلیسی و حدود ۷۰۰ کتاب، مقاله و تصنیف موسیقایی و تئاتری مربوط به آن پدید آید و در انگلستان و آمریکا قفسه دانشجویی یا خانه ای باقی نماند که نسخه ای از رباعیات را در خود نداشته باشد؛ شاید تصور نمی کرد سربازان انگلیسی در ۲ جنگ جهانی، آن را همراه خود به جنگ ببرند تا با خواندن آن خشونت زمانه را کمتر احساس کرده یا بیشتر تحمل کنند» (غلامحسین یوسفی، چشمه روشن، ص ۱۰۸). نوع نگاه خیام به هستی چنان که در نقل قول بالا نیز می بینم همواره عمل به نظرات گوناگون بوده است.

در این مقاله نیز نویسنده جوهره اندیشه خیام و راز شهرت او را توجه به مفهوم «مرگ» معرفی می کند و مطالبی را در این باب می آورد.

وقتی بلندآوازگی، شهرت و حس قبول شاعر ژولیده نیشابور را در شرق و غرب عالم مشاهده می کنیم، ناگزیر پرسش می کنیم که «او که بود و برای بشر چه گفت؟». به راستی خیام چه حقیقت پنهانی را آشکار کرده و پرده از کدام راز مهم زندگی برداشته که هنوز این چنین ژرف و وسیع در جان و زبان مردم جهان حضور دارد و به زبان اشارت چیزی را در آنان بیدار می سازد که در اثر آن، به هر داشته و دانسته ای پشت پا می زنند و در مقابل هیبت و احتشام هستی حیران می مانند؟

خیام چه نسبتی با ما و زندگی ما دارد؟ چرا و از چه طریق این گونه ما را تسلیم خود می کند؟ پاسخ به چنین پرسش هایی به غایت دشوار است؛ خصوصاً با توجه به این که آنچه در خلوتکده جان و جهان خیام گذشته و تجاربی که او در ورای کلمات، الفاظ و رباعیات خود داشته، سخت بر ما پوشیده و پنهان است و بر این اساس هرگز نمی توان یقین داشت که واپسین نگرش او به زندگی و جهان چه بوده و فرجام کار آدمی را چگونه می دیده است. با وجود این، بر اساس رباعیات محدودی که از او برای ما باقی مانده و طبق تفاسیری که تا کنون از اندیشه های او به عمل آمده، می توان گفت که جوهره اصلی و اندیشه محوری تفکرات خیام «مرگ» است.

خیام شاعری «مرگ اندیش» است و اندیشه مرگ در جای جای سخنان و رباعیات او حضوری آشکار یا پنهان دارد و همواره اساس اندیشه ها و گفته های اوست؛ به نحوی که تنها بر مبنای همین اندیشه است که می توان به نیکویی، ۲ ساحت دیگر اندیشه ورزی خیام را نیز فهمید و توضیح داد. این ۲ عرصه دیگر تفکر خیامی، عبارتند از:

۱) بی خودی و نفی آگاهی ها و تفسیرهای عقل ساخته از هستی

۲) زندگی و غنیمت شمردن مهلت بودن.

] «مرگ» در نگرش خیام، از یک طرف مانع عمده شناخت و معرفت، ما به شمار می رود و از طرف دیگر شرط اساسی آن محسوب می شود. «مرگ» در وجه نخست خود، مهلت بودن ما را در این جهان تهدید می کند و ما اگر ضعف و بیماری های دوران زندگی را نیز پیام آوران صادق مرگ بدانیم، جدیت این تهدید و سست بنیادی آن مهلت را ژرف تر در می یابیم. بر این اساس مرگ، نشان محدودیت ما در مقابل بحر وجود و دریای هستی است و البته با چنین تنگنای زوال ناپذیری، چگونه مجال شناخت این بحر برای ما فراهم می آید؟

این بحر وجود آمده بیرون ز نهفت

کس نیست که این گوهر تحقیق بسفت

هر کس سخنی از سر سودا گفتند

زان روی که هست کس نمی داند گفت

خیام در اثر «مرگ اندیشی» و کوتاه یابی مجال عمر، سهم عقل و آگاهی ما را در شناخت جهان، جز یافتن پرده های فسانه و افسون نمی داند و به بی خود کردن ها، پرده دری ها و آگاهی سوزی های «می» پناه می برد:

در پرده اسرار کسی را ره نیست

زین تعبیه، جان هیچ کس آگه نیست

جز در دل خاک هیچ منزلگه نیست

می خور که چنین فسانه ها کوته نیست

اما به رغم آنچه تاکنون در باب مانع بودن مرگ نسبت به معرفت گفتیم، گاه خیام زبانی سقراطی می گشاید و مرگ را نه مانع معرفت بلکه شرط و طریق رسیدن به آن می داند. ما با مرگ و از طریق تجربه کردن آن است که می توان به معرفت حقیقی برسیم اما و هزار اما که به معرفت رسیدگان، همان از این عالم گذشتگانی هستند که هرگز قطره ای از زلال معرفت خود را به جام جان ما نمی ریزند.

از جمله رفتگان این راه دراز

بازآمده ای کو که به ما گوید راز؟

ناگفته نماند که این شکست معرفتی و ناپیدا دیدن کرانه های بیکران جهان، سخت تب خیز و جانسوز است و ما حرارت ژرف این تب روحانی را حتی در رباعیات وجدانگیز خیام احساس می کنیم و به میزان همدلی، چیزی از حیرت خیامی را به جان می آزماییم. برای نمونه، در رباعی ذیل می توان آزمود که چگونه وجد و سرور ناشی از « می خور» و «خوش باش» با ۲ «ندانی» بزرگ، در بحر حیرت و تب معنوی فرو می رود.

ای آمده از عالم روحانی تفت

حیران شده در پنج و چهار و شش و هفت

می خور، چو ندانی از کجا آمده ای

خوش باش، ندانی به کجا خواهی رفت

تصور رایج بر آن است که «مرگ اندیشی» کاملاً در مقابل «زندگی اندیشی» و قرار گرفتن در جریان و تازگی حقیقت زندگی است. بشر معاصر که سخت خود را به زندگی وابسته و در آن غوطه ور می یابد، کمتر مجالی برای «مرگ اندیشی» و توجه به فرجام حیات خود دارد و حتی غالباً اگر چنین مجالی را فراهم ببیند، آگاهانه وعامدانه فرصت سوزی می کند و می کوشد که گریبان خود را از دست چنین اندیشه ای رهایی بخشد و به پناه آنچه هر روز می گذرد و به آنچه همیشه بدان عادت کرده باز گردد.

اندیشه خیام درست مقابل چنین وضعی قرار دارد و بر این اصل استوار شده که بدون توجه به مرگ و در غیاب «مرگ اندیشی» هرگز نمی توان چشم توجهی به سمت زندگی گشود و حقیقت آن را تجربه کرد. اساساً خیام در مقابل عادت و هر روزینه شدن زندگی گام بر می دارد و با هیبت اندیشه های تلخ و غم آلود خود و با تازیانه های مکرر و غفلت سوز کلام خود، چشمان ما را از خواب یقین های موهوم بیدار می کند، اعتمادهای خامی که بر دوام و قرار جهان کرده ایم را درهم می شکند و پرده از حقیقت پنهان و شکننده ای بر می دارد که جام ظریف و سست وجود ما را می شکند و می پوساند و خاک و گل کوزه گران می سازد:

جامی است که عقل آفرین می زندش

صد بوسه زمهر بر جبین می زندش

این کوزه گر دهر چنین جام لطیف

می سازد و باز بر زمین می زندش

برای خیام، تمام ذرات زمین، فسرده و مرگ آلود است و حکایت از سرهای پوسیده و استخوان های از هم پاشیده مردگانی دارد که یا همانند کیقباد و پرویز از روی غرور و تکبر به قدرت و احتشام خود امید بسته بودند یا زیبارویانی بودند که به جمال خویش فریفته شده، آن را کمال بی زوال می پنداشتند.

این ذرات خاک که همه بار تراژیک و معنایی سوزناک دارند، کلمات اساسی کتاب هستی شناسی خیام هستند و او تومار جهان را برای خیل بی سوادان و غفلت زدگان چنین می خواند و معنا می کند و از آنان می خواهد که گرد از رخ نازنینان زیباروی به نوازش پاک کنند و کودک خاک بیز را پند دهند که خاک را آهسته تر و نرم تر ببیزد:

هر ذره که در خاک و زمینی بوده است

پیش از من و تو تاج و نگینی بوده است

گرد از رخ نازنین به آزرم فشان

کان هم رخ خوب نازنینی بوده است

ای پیر خردمند پگه تر برخیز

وان کودک خاک بیز را بنگر تیز

پندش ده و گو که نرم نرمک می بیز

مغز سر کیقباد و چشم پرویز

دعوت به آهسته بیختن خاک ها و نرم پاک کردن گردها، نه تنها از سرنوعی ترحم بر گذشتگان بلکه ترحم بر خویشتن است و نه تنها تأمل در حال رفتگان و خاک شدگان بلکه اندیشه در احوال سرنوشتی است که سخت و سوزناک خود را در دل این خاک های خاموش فریاد می زند و آشکار می سازد که آتش این حقیقت دامن همه را می گیرد و به کام خویش فرو می برد.

در کارگه کوزه گری رفتم دوش

دیدم دو هزار کوزه گویا و خموش

ناگاه یکی کوزه بر آورد خروش

کو کوزه گر و کوزه خر و کوزه فروش؟

آن قصر که بر چرخ همی زد پهلو

بر درگه اوشهان نهادندی رو

دیدیم که بر کنگره اش فاخته ای

بنشسته همی گفت که کوکوکوکو؟

شاید بتوان ریشه اساسی عظمت خیام را در بی باکی و جسارتی یافت که باعث شده او در مقابل شکوه چنین حقیقت تراژیکی با چشمان باز و خیره بنگرد و بار سیطره و چیرگی این دریافت را به جان بخرد؛ اینکه آغاز زندگی، سخت ناپیداست و پایان آن نیز به مرگ رقم می خورد؛ اینکه در این میان ما در راه مرگ آلودی قدم می زنیم که در گام به گام آن بر خاک دل های عزیزان و سرمای رفیقان پا می گذاریم؛ اینکه در و دیوار جهان سخت زرد و غبارآلود است و این صورت افسرده عالم با هیچ پرده ای از بافته های عقل و اندیشه، پنهان شدنی و پوشیدنی نیست و اینکه مرگ چنان محدودیت بنیادینی را برای معرفت و شناخت ما فراهم می آورد که مجال باز کردن روزنی به سوی رازهای کهکشان وار و عظیم عالم را برایمان باقی نمی گذارد، همه و همه می توانند تا حدودی عظمت نقل دریافتی را که بر جان شاعر مرگ اندیش نیشابور چیره شد بود، نشان دهند. در چنین وضعی البته پرواضح است که یأس از عقل و شفقت بر خلق تا چه اندازه می تواند ژرفا داشته باشد.

قبل از خیام،کسانی چون محمدبن زکریای رازی و ابوالعلاء معری نیز در اثر مرگ اندیشی و بی پاسخ دیدن پرسش های اصلی حیات، در باب تنگناها و بدبختی های شفقت انگیز زندگی انسان تأمل کرده بودند و در این میان، ابوالعلا، معری که به بدبینی مشهورتر است، چاره درد بی درمان زندگی را جز «مرگ» نمی دانسته است. اما چیزی که در باب خیام قابل توجه است، آن است که مرگ اندیشی های او نه به «مرگ» بلکه به «زندگی» می انجامد و همه در خدمت غنیمت دیدن این مهلت کوتاه و «نصیب خود» بردن از آن قرار می گیرد.

در نگرش خیام، اکنون که ستون های عمر ما بر مرگ بنا نهاده شده و ناپایداری و زوال، اصل بنیادین جهان است، اکنون که هجوم وسیع مرگ هیچ راه فراری را برای نجات و هیچ روزن نگاهی را برای شناخت باقی نگذاشته، اکنون که یک سوگ و عذای فلسفی در عمق هستی عالم بر همه چیز و همه کس حاکم است و اکنون که التیام هیچ اندیشه و شناختی نمی تواند ما در مقابل تراژدی واقعیت تسکین دهد،تنها چیزی که باقی می ماند آن است که رضایتمندانه واقعیت جهان را بپذیریم و از فرصت و مهلت عاجلی که در اختیار داریم، نصیب خود را ببریم و سخت در این نکته بیندیشیم که آنچه در این مهلت کوتاه عمر، فرصت سوز و تخریب گر است آن است که هدفی را بیرون از آن جست وجو کنیم و به آن، تنها به عنوان مقدمه ای بنگریم که خود اصالت ندارد و نمی تواند مقصود حقیقی ما واقع شود.

از دی که گذشت هیچ از او یاد مکن

فردا که نیامده ست فریاد مکن

برنامده و گذشته بنیاد مکن

حالی خوش باش و عمر بر باد مکن

برای خیام، عمر بر باد کردن، در بند گذشته و آینده بودن است و این دو، حاصل غیاب «اندیشه مرگ» است. کسانی که به «مرگ اندیشی» نرسیده و شجاعت پذیرش ناپایداری عالم و آدم را نداشته اند، خواسته یا ناخواسته اصل اساسی را بر بقا و ماندگاری عمر گذاشته اند و بنای زندگی خود را چنان ساخته اند که گویی همواره باقی اند و دست نابودی و زوالی آنان را تهدید نمی کند. اینان به ناچار از هر آنچه این اصل بقا و ماندگاری عمر را تهدید کند یا در آن خدشه ای وارد سازد، در هراس و در رنجند. اما هزار افسوس و دریغ که آنچه این اصل التیام بخش زوال پذیر سست بنیاد را تهدید می کند، متن واقعیت مرگ آلود جهان است. وقتی بخواهیم کاخ خوشبختی خود را بر بقای عمر و دوام زندگی بگذاریم، ناخواسته رنج گذشته و اندیشه آینده را به جان خریده ایم و در این میان، حال را از دست داده ایم. در غیاب «مرگ اندیشی» خیامی و با اصل قرار دادن «دوام عمر»، نسبت به گذشته چنان اندوهناک می شویم که گویی گذشتگان هم می بایست می ماندند و گذشته ها نیز نباید می گذشت و اساساً این خلاف اصل بقای زندگی و دوام عمر است که چیزی بگذرد و تمام شود. از طرفی، بر این اساس نسبت به آینده و فرداهای نامعلوم اندیشناک می شویم و تمام اکنون های خود را صرف دل نگرانی ها و ساخت و سازهای مربوط به آن می کنیم و چنین می اندیشیم که امروز تنها و تنها مقدمه ای است برای رسیدن به فردا و البته فردا نیز مقدمه ای است برای فردایی دیگر؛ چنین است که بدون اندیشه مرگ و با تکیه بر بقای زندگی، حقیقت زندگی که همان «حال و دریافتن اکنون است، از دست ما می رود و صرف اندوه گذشته و اندیشه آینده می شود».

حضور و سیطره «اندیشه مرگ» چنین وضعی را برهم می زند و «حال اندیشی» را در مقابل «محال اندیشی» جلوه می دهد. با پذیرش رضایتمندانه «اندیشه مرگ» که هرگز بدون بی باکی خیام وار ممکن نیست، اصل بر همین ناپایداری و گذرا بودن زندگی و مرگ آلود بودن تمام لحظات و ذرات جهان است. وقتی زندگی همین است باید شجاعت پذیرش آن را داشته و در اثر پذیرش آن از اندوه نسبت به گذشته و از بار اندیشناکی نسبت به آینده ای که نیامده و معلوم هم نیست که بیاید، بیرون آمد و رهایی یافت.

گویی خیام به ما می گوید چشم باز کن و ببین و حضور دائمی و سیال مرگ را در همه جا و همه چیز احساس کن و عمیقاً بپذیر؛ خیل گلرویانی را ببین که از خاک اندامشان پیاله ها و سبوها ساختند؛ گرد رخسار نازنینانی را تماشا کن که امروز بر رخ نازنینی نشسته؛ به تماشای سبزه ای بنشین که از خاک به خاک رفتگان رسته و فردا نیز از خاک تو بر خواهد دمید؛ خاک های ناچیزی را ببین که ناخاکسارانی چون کیقباد و پرویز را در خود جای داده و امروز لگدکوب بازی کودکان ساخته است و گوش خود را بر این خروش حقیقی بگشا که «کو کوزه گر و کوزه خر و کوزه فروش»؛ اما در مقابل شکوه و هیمنه این واقعیت خم به ابرو نیاور خویشتن خویش را نباز. واقعیت راستین همین است؛ نه بکوش که آن را به شکل دلخواه خود تفسیر کنی و نه تلاش کن که آن را تغییر دهی چرا که تمامی تفسیرهای عقلانی و آگاهانه از جهان، تنها از روی فریب و به صورت موقت التیام می یابند و تمام تغییراتی که از دست ما بر می آید، تنها تصرف در سطح واقعیت است و این هرگز، حتی چیزی از سیطره و چیرگی واقعیت نمی کاهد تا چه رسد به آنکه بخواهد آن را کاملاً تغییر دهد. این نکته مهم است که در نظر خیام تغییر و تحولات اصلاحی هرگز نمی تواند جهان را به دلخواه ما تغییر دهد؛ برای این منظور تنها و تنها راه، یک تحول انقلابی و بنیادین است که البته سخت ناممکن است.

گر بر فلکم دست بدی چون یزدان

برداشتمی من این فلک را زمیان

وز نو فلکی دگر چنان ساختمی

کازرده به کام دل رسیدی آسان

«مرگ» نمایانگر سیطره زوال ناپذیر و غیرقابل تغییر واقعیت اصلی زندگی ماست؛ از این رو جز با تسلیم رضایتمندانه به این واقعیت سترگ نمی توان از زندگی بهره گرفت؛ یعنی نمی توان از رنج گذشته و گذشته ها رهید و از زیر یوغ اندیشناکی های مربوط به آینده بیرون آمد و به جد «اکنون» را تنها مهلت و یگانه فرصت بودن دانست. در نظر خیام تنها فرصت ما همین مهلت «اکنون» است؛ مهلتی که نه باید به اندوه گذشته مکدرش ساخت و نه باید آن را قربانی هدفی بیرونی در آینده ای که آمدنش هیچ تضمینی ندارد،کرد. برای او، رنج آدمیان حاصل «ای کاش چنین نبود» هایی است که دائماً در وجودشان تکرار می شود و این «ای کاش» ها همه ناشی از نپذیرفتن واقعیت جهان و نداشتن شجاعت و بی باکی مواجهه رضایتمندانه با آن است و همین است که جان آنان را در جهان تلخ کام و شکسته حال کرده و هر نوع شادی، دلخوشی، احساس خوشبختی و سعادتی را سخت آسیب پذیر و موقتی می سازد. از این رو، بی رنجی ظاهری کسانی که در غیاب واقعیت و در پرتو غفلت از «مرگ» خوش می گذرانند و در اثر بزدلی و زبون اندیشی هرگز توان رویارویی با واقعیت را ندارند، بسیار سطحی و حتی شفقت انگیز است. اندیشه خیامی هرگز نسبتی با شادی های بزدلانه و خودشگذرانی های حاصل از زبون اندیشی و فرار از پذیرش شجاعانه واقعیت ندارد. تنها با پذیرش بی باکانه واقعیت زندگی که همان ناپایداری و مرگ آلود بودن عالم است و در نتیجه آن با توجه به ارزش و اهمیت وقت و برداشت سهم و نصیب خود از آن است که می توان به عالم خیامی نزدیک شد و در پرتو پذیرش خیام وار این احتشام و چیرگی واقعیت، شاد زیست و مایه خوشحالی را از این فرصت کوتاه بر گرفت.

ای دل غم این جهان فرسوده مخور

بیهوده نه ای، غمان بیهوده مخور

چون بوده گذشت و نیست نابوده پدیده

خوش باش و غم بوده و نابوده مخور