حكیم‌الملك، پایه گذار فراماسونری در ایران

[# αпGεʟ]

میرزاابراهیم‌خان حكیم‌الملك كه بعد شهرت حكیمی گرفت، فرزند میرزاابوالحسن حكیم باشی در 1288ق در تبریز به دنیا آمد. او تا 1306ق در دارالفنون مظفری تبریز به تحصیل پرداخت و در همین سال به تهران آمد و به ادامة تحصیل در دارالفنون تهران پرداخت.

---

در 1310ق درحالی كه تحصیلات خود را در دارالفنون به اتمام رسانده بود بر اثر بروز بیماری وبا در تهران به تبریز بازگشت و به كمك برادر خود، نصرت‌الحكما، توانست از ولیعهد مظفرالدین‌میرزا اجازة ادامه تحصیل در فرنگ را بگیرد. وی در 1310ق برای ادامه تحصیل در رشته پزشكی دانشگاه پاریس عازم فرانسه شد اما پس از چند سال تحصیلاتش را در آنجا ناتمام رها كرد.

در سفر اول مظفرالدین شاه به اروپا میرزاابراهیم‌خان به استقبال شاه در اتریش رفت و از آن پس در التزام ركاب شاه درآمد. به تهران بازگشت و با منصب پیشخدمت باشی سلام به خدمت در دربار مظفری پرداخت. وی در سفر دوم مظفرالدین شاه به فرنگ در 1320ق طبیب مخصوص شاه شد. یك سال بعد، پس از مرگ عموی خود، میرزامحمودخان حكیم‌الملك، لقب حكیم‌الملك را دریافت كرد. اما چهارماه بعد به دلیل تجویز داروی اشتباه برای مظفرالدین شاه از سمت خود بركنار شد و جای او را دكتر خلیل‌خان اعلم‌الدوله گرفت. با این حال میرزاابراهیم‌خان همچنان در جرگة درباریان بود. در 1323ق در سفر سوم شاه به فرنگ او را همراهی كرد. وی در دوران تحصیل در فرانسه با اندیشه فراماسونری آشنا شد و در صدد برآمد تا این تشكیلات را در ایران بنیاد گذارد. تلاشهای او و همفكرانش سرانجام در 1325ق نتیجه داد و در همین سال فرمان تأسیس لژ بیداری ایران از سوی لژ فراماسونری گراند اویان فرانسه صادر شد.

وی در دوران تحصیل در فرانسه با اندیشه فراماسونری آشنا شد و در صدد برآمد تا این تشكیلات را در ایران بنیاد گذارد

 او كه از مشروطه‌خواهان بود در 1325ق به همراه عده‌ای دیگر از اعضای لژ بیداری مانند ملك‌المتكلمین و سیدحسن تقی‌زاده و برخی دیگر، كمیته سری انقلاب ملی را تشكیل داد. از اهداف این كمیته مبارزه با مخالفان مشروطه و تشكیل نیروی نظامی بود. با پیروزی مشروطه‌خواهان و تشكیل مجلس شورای ملی، میرزاابراهیم‌خان در 1326ق به نمایندگی مردم تهران منصوب شد . در روز بمباران مجلس، وی به همراه عده‌ای از نمایندگان به پارك امین‌الدوله گریخت و روز بعد به سفارت فرانسه پناهنده شد. او در دوره استبداد صغیر علیه محمدعلی شاه فعالیت بسیار كرد. پس از فتح تهران نیز به فاتحان پیوست . حكیم‌الملك یكی از بیست و هشت عضو كمیسیون عالی بود كه توسط فاتحان برای رسیدگی به امور كشور تشكیل شده بود. از اولین اقدامات این كمیسیون انتصاب احمدمیرزای ولیعهد به پادشاهی است .

حكیم‌الملك در دوره دوم مجلس شورای ملی به نمایندگی از آذربایجان انتخاب شد و به همراهی سیدحسن تقی‌زاده، حسینقلی نواب و سیدمحمدرضا مساوات حزب تندروی دموكرات را بنیان گذاشت. همچنین مجلس به حكیم‌الملك مأموریت داد تا به وضع دربار رسیدگی نموده و تربیت سلطان احمدمیرزا را برعهده بگیرد. او نیز محمدعلی فروغی، ابوالحسن فروغی و كمال‌الملك را به آموزگاری شاه گماشت . وی پس از هشت ماه در 1329ق از نمایندگی مجلس استعفا داد و در كابینه مستوفی‌الممالك به وزارت مالیه منصوب شد.

وی در كابینه نجفقلی‌خان صمصام‌السلطنه در مرداد 1290ش نیز همین سمت را دارا بود. در كابینه میرزامحمدعلی‌خان علاءالسلطنه در 1292ش وزیر علوم شد و از 1294ش به طور متوالی در كابینه‌های میرزاحسن‌خان مشیرالسلطنه و در 1294ش در كابینه عین‌الدوله و در 1296ش در كابینه میرزامحمدعلی‌خان علاءالسلطنه وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه را عهده‌دار شد. وی در كابینة صمصام‌السلطنه در 1297ش از وزارت معارف به وزارت دارایی رفت و پس از آن در 1299ش در كابینه میرزاحسن مشیرالدوله به وزارت معارف رسید و در 1300ش در كابینه بعدی مشیرالدوله به وزارت امور خارجه دست یافت. در 1302ش هم وزیر عدلیه كابینه مشیرالدوله گردید . از آن پس حكیمی تا 1321ش در هیچ كابینه‌ای شركت نداشت. وی در این زمان از فعالیتهای سیاسی كناره گرفت و به تألیف پرداخت. حاصل آن فرهنگ لغت فرانسه به فارسی و كتابی دربارة كالبد شكافی است.

وی پس از شهریور 1320 به صحنه سیاست بازگشت و در مرداد 1321 وزیر كابینه قوام شد. سپس به مدت سه دوره نخست‌وزیر گردید؛ ابتدا در 1324ش و كابینه دوم وی در آبان همان سال تشكیل شد. در این دوره با هدف تخلیه قشون روسیه از ایران، به سازمان ملل شكایت برد. در كابینه سوم در 1326 برنامه اصلاحات كلی از قبیل تعدیل بودجه، صرفه‌جویی زیاد در هزینه و گماردن اشخاص درست در سر كارها را در دولت خود تعیین نمود كه با وجود مخالفان خود مجبور به استعفا شد .

كه از مشروطه‌خواهان بود در 1325ق به همراه عده‌ای دیگر از اعضای لژ بیداری مانند ملك‌المتكلمین و سیدحسن تقی‌زاده و برخی دیگر، كمیته سری انقلاب ملی را تشكیل داد. از اهداف این كمیته مبارزه با مخالفان مشروطه و تشكیل نیروی نظامی بود

حكیمی از آبان 1328 به مدت یك سال وزیر دربار شد. وی همچنین نماینده تهران در دوره‌های اول و دوم مجلس سنا و از بهمن 1328 تا اسفند 1332 و بار دیگر از فروردین 1332 به مدت دو سال ریاست مجلس سنا را به عهده داشت . در دوره وزارت حكیمی بر معارف ایران، مدرسه حقوق، طرح اعزام محصل به خارج از كشور در رشته‌های مختلف از جمله رشته تعلیم و تربیت، ارائه طرح تأسیس دارالمعلمین، تأسیس مدرسه صنایع مستظرفه به معاونت محمدغفاری كمال‌الملك، محقق شد. وی در 92 سالگی در 1337ش درگذشت و در ابن بابویه به خاك سپرده شد.