مشورت و شورا

[Ֆℋ£¥∂α]

چکیده
مشورت، یکی از مسائل بسیار مهم در دین مبین اسلام است، به گونه‏ای که در جامعه اسلامی، رهبران به مشورت کردن با افراد با صلاحیت امر شده‏اند. در این مقاله، نویسنده محترم به مناسبت روز شوراها، به جنبه‏های گوناگون شورا و مشورت از دیدگاه اسلام پرداخته است.

اشاره
انسان، موجودی اجتماعی است که نیازها و خواسته‏های او جز با همکاری و تبادل نظر فکری دیگران برآورده نمی‏شود. نوآوری‏های بزرگ و بهره‏برداری از آنها، حاصل کمک و هم‏فکری انسان‏ها با همدیگر است.
پیشرفت دانش و فن‏آوری، ضرورت این کار جمعی و تبادل اطلاعات را میان انسان‏ها، ملت‏ها و دولت‏ها بیشتر نمایان می‏سازد. تصمیم‏گیری‏های اجتماعی در جنبه‏های گوناگون سیاسی، نظامی، فرهنگی و اقتصادی زمانی دقیق‏تر و درست‏تر خواهد بود که افراد صاحب‏نظر در تنظیم آن بیشتر شرکت کنند و از نظرخواهی و تبادل اندیشه‏های گوناگون بهره گرفته شود. برخورد اندیشه‏ها به صورت صحیح و پیوسته، می‏تواند نارسایی‏های تصمیم‏گیری و اجرا را از بین ببرد و نتایج به دست آمده را هر چه کامل‏تر و دقیق‏تر کند.
نقش شورا در جامعه
مشورت، یکی از ارکان مهم سلامت تصمیم‏گیری‏هاست. جامعه‏ای که سنت مشورت در آن حاکم نیست، در تب و تاب خودمحوری می‏سوزد، ولی در جامعه‏ای که در آن هم‏فکری و نظرخواهی، اصلی یقینی است و از اجزای ضروری حیات آن به شمار می‏آید، بهترین راه و کامل‏ترین مسیر در برابر افراد گشوده خواهد شد.
پیامبر اعظم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نیز می‏فرماید: «هیچ قومی مشورت نکردند جز آنکه به بهترین امور هدایت یافتند.» آنان که گرفتار خودرأیی و استبدادند، در اشتباه به سر می‏برند و تنش‏های اجتماعی و سیاسی می‏آفرینند. نبود سنت مشورت در جامعه، رشد افکار را متوقف می‏سازد و چنین مردمی، شایستگی زندگی حقیقی را از دست می‏دهند.
پیشینه شورا
مشورت، یکی از مسائل مهمی است که خداوند در قرآن کریم، بارها ضرورت و نیازمندی به آن را با شیوه‏های گوناگون و واژه‏های مختلف بیان و عمل به آن را سفارش کرده است. بر اساس آیات قرآنی، مسئله شورا، به اسلام اختصاص ندارد. در برخی آیات، از افرادی سخن به میان آمده است که در امور گوناگون با اطرافیان خود مشاوره می‏کردند. از جمله این آیات، به واکنش بلقیس، ملکه سبأ در برابر نامه حضرت سلیمان علیه‏السلام می‏توان اشاره داشت که با بزرگان قوم خود مشورت کرد و از آنان نظر خواست.
اهمیت مشاوره در اسلام
موضوع مشاوره در اسلام اهمیت خاصی دارد تا آنجا که حتی در قرآن کریم، سوره‏ای به نام «شورا» نام‏گذاری شده است. در دیدگاه اسلام، مشورت کردن افزون بر هدایت انسان، او را از تنگناها می‏رهاند. در انجام امور، نیرومند می‏سازد، مایه برکت و فهم بصیرت انسان می‏گردد، او را به رضای خالق نزدیک می‏کند و به رأی خالص می‏رساند. آیه «وَ أَمْرَهُمْ شُورَی بَیْنَهُمْ» در مکه و آیه «وَ شَاوِرْهُمْ فِی الأَْمْرَ» در مدینه نازل شده است؛ یعنی دین اسلام هم در شرایط خفقان مکه و هم در دوران تشکیل حکومت در مدینه، به مشورت سفارش می‏کند.
جایگاه شورا در نظام سیاسی اسلام
هدف از حکومت اسلامی، اجرای احکام اسلام و اداره امور مسلمانان بر اساس قوانین عادلانه اسلام است؛ زیرا اسلام، تمام نیازهای فردی، خانوادگی و اجتماعی بشر و سعادت وی را در دنیا و آخرت پیش‏بینی کرده است. هدف قرآن از تأکید بر مشورت این است که اساس شورا و مشورت در شریعت اسلام، همواره پابرجا و جاویدان بماند؛ زیرا مشورت، موجب تبادل نظر، یک‏پارچگی افکار، روشن شدن امور و اطمینان خاطر در برطرف ساختن خطا می‏گردد و ترک آن ستمی بزرگ بر جامعه و امت اسلام است. در حکومت اسلامی ضرورت دارد دولت‏مردان برای حل بسیاری از مسائل اجتماعی و تأمین مصلحت‏های عمومی، با افراد باصلاحیت به مشاوره بنشینند و بر پایه آن تصمیم‏گیری کنند.
محدوده مجاز برای مشورت
در اسلام، شورا و مشاوره زمانی موضوعیت می‏یابد که حکم و قانونی وجود نداشته باشد. وقتی حکم خدا و قوانین و مقررات اسلام یا فرمان صریح پیامبر و معصومان وجود دارد، نمی‏توان مشاوره کرد و آن احکام و قوانین باید بدون هیچ‏گونه تردید و تأملی اجرا شود. قرآن در این زمینه می‏فرماید: «هیچ مرد و زن با ایمانی را در کاری که خدا و رسول حکم کنند، اراده و اختیاری نیست (که رأی خلافی اظهار کنند) و هر کس نافرمانی خدا و رسول کند، دانسته، به گمراهیِ سختی افتاده است.» ازاین‏رو، موضوع شورا و مشورت در اموری جاری می‏شود که اسلام، نظر قاطع و تعیین‏کننده‏ای نداده باشد.
هدف مشورت
الف) جلوگیری از پیدایش خودکامگی و استبداد
اگر در خانه، سازمان و اجتماع، همه افراد امکان اظهار نظر داشته باشند و اجازه دخالت در سرنوشت خود را بیابند، راه بر خودمحوری‏ها، خودکامگی‏ها و تفکر استبدادی بسته می‏شود. از این روست که امام علی علیه‏السلام ، استبداد را در برابر مشاوره قرار می‏دهد.
ب) شناخت خط
وقتی از راه مشورت‏خواهی به افراد دیگر اجازه اظهار نظر می‏دهیم، افراد می‏توانند مثل آیینه، عیب‏های ما را نشان دهند و خطاهایمان را به ما بشناسانند. این عمل وقتی اهمیت بیشتری می‏یابد که خطاهای اجتماعی فرد، به دلیل تعصب فردی، کم بودن تجربه، نداشتن اطلاعات کافی و غفلت از واقعیت‏ها از دید او پنهان بماند. این موضوع در مورد امور جمعی و سازمانی نیز کاملاً صدق می‏کند. از این رو، امام علی علیه‏السلام می‏فرماید: «کسی که از دیدگاه‏های دیگران استقبال می‏کند، موارد اشتباه و خطا را خواهد شناخت».
ج) احساس شخصیت و مسئولیت
وقتی افراد در امور جمعی که به آنها و سرنوشتشان مربوط است، شرکت کنند و در تدوین و اجرای امور، تحقق اهداف و نظارت بر اجرای آنها سهیم باشند، در مورد موفقیت آنها و دست‏یابی به نتایج قابل قبول، احساس مسئولیت می‏کنند. احساس مسئولیت در افراد، پشتوانه بزرگی برای تحقق اهداف و موفقیت برنامه‏هاست، چنان که امام علی علیه‏السلام می‏فرماید: «هیچ پشتوانه‏ای مثل مشورت نیست».
د) تأمین منافع جمع
وقتی در اموری که به جمع مربوط می‏شود، تصمیم‏گیری‏ها از راه مشاوره و بررسی دیدگاه‏های جمع، به ویژه افراد آگاه و صاحب‏نظر گرفته شود، امکان دخالت هواهای نفسانی و منافع فردی به کمترین حد می‏رسد؛ چرا که لازمه احترام به آرای دیگران، نادیده گرفتن خواسته‏های شخصی است. بدین ترتیب، تصمیم‏گیری جمعی و مشاوره با اعضای یک مجموعه، نتایج کار را به مصلحت آن مجموعه نزدیک‏تر می‏کند.
و) تأمین تکیه‏گاه در تصمیم‏گیری
وقتی در تدوین شاخص‏ها، طراحی اهداف، تنظیم روش‏های دست‏یابی به اهداف و حتی شیوه نظارت بر اجرا، دیدگاه‏های اصلاحی اعضای مجموعه به کار گرفته شود، نوعی ضمانت و تکیه‏گاه برای اجرای درست آنها خواهد بود. این موضوع به ویژه وقتی اهمیت می‏یابد که در مجموعه، به تغییر و تحول نیاز باشد؛ زیرا معمولاً افراد آن مجموعه، در مقابل تغییر و تحول، مقاومت نشان خواهند داد. البته در صورت رعایت اصل مشارکت و مشاوره، افراد مجموعه کمتر موقعیت خود را در خطر می‏بینند و با مراحل کار آشنا می‏شوند و به جای مقاومت، راه تغییر را آسان‏تر می‏کنند. بهره‏گیری از دیدگاه‏های بهتر، تضمین پویایی فرد و مجموعه و نیز هدایت و اصلاح کژی‏ها، از دیگر فایده‏های مشورت کردن است.
ویژگی‏های مشاور
اسلام اجازه نمی‏دهد با هر کس مشورت کنیم، بلکه کسانی را معرفی می‏کند که صلاحیت این کار را داشته باشند. در سخنان پیشوایان حق، مجموعه‏ای از صفات عنوان شده که چنانچه فرد دارای آن صفات باشد، مناسب مشورت کردن است. خداترسی، تقوای الهی، رازداری، تعقل، تجربه و دانش، از جمله ویژگی‏های مشاور خوب است. در مقابل این ویژگی‏ها، صفات دیگری مطرح می‏شود که نباید در وجود مشاور باشد که ترس، بخل، حرص، دروغ‏گویی، حماقت و جهل از آن جمله‏اند.
وظیفه مشاور
در دیدگاه اسلام، مشاور وظایفی دارد که باید بدان عمل کند. مشاور باید صادق، امین و خیرخواه باشد. رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله فرمود: «هر کس از برادر مسلمانش مشورت خواهد و او جز آنچه خیر و رشد اوست، نظر دهد، به او خیانت کرده است.» مشورت‏کننده نیز باید پس از آنکه با فردی با صفات لازم مشورت کرد، نظر او را بپذیرد و به کار بندد. پیامبر اعظم صلی ‏الله‏ علیه‏ و‏ آله در این‏باره فرمود: «هرگاه انسان عاقلِ خیرخواهی نظر مشورتی داد، بپذیر و از مخالفت با آرای چنین افرادی بپرهیز که بی‏گمان، نتیجه آن هلاکت است».