تاریخ هفت هزار ساله ایران در نزدیکی کرج

[×ThundeRBolT×]

در ۵۰ کیلومتری غرب شهر کرج، در شهرستان نظرآباد، محوطه ای باستانی وجود دارد که از تمدنی ۷۰۰۰ ساله خبر می دهد.

فرصتی دست داد تا به دعوت میراث فرهنگی استان البرز در کنار اصحاب رسانه بازدیدی از این محوطه داشته باشیم؛ محوطه ای که به تپه ازبکی مشهور است. به گفته کارشناسان محوطه باستانی ازبکی یکی از مهم ترین سایت های باستان شناختی و تحقیقاتی تلقی می شود که شواهدی از حضور تمدن در فلات مرکزی ایران را فراهم ساخته است.

در باره اهمیت این محوطه همین بس که از قدیمی ترین خشت های دست ساز بشر در اینجا یافت شده است. زمانی که سیدمحمد خاتمی، رئیس جمهور وقت، بحث گفت وگوی تمدن ها را در سازمان ملل مطرح کرد، خشتی از این محوطه را به سازمان ملل اهدا کرد که این روزها در ویترینی در تالار ورودی سازمان ملل قرار دارد.

نام این محوطه از نام روستای آن (روستای ازبکی) گرفته شده است. ظاهرا نام این روستا در دوران صفوی یوز بیگی بوده که با گذشت زمان به اوز بیگی و سپس به ازبکی تغییر نام یافت.

تپه اصلی این محوطه نیز ازبکی نامگذاری شده و تعدادی از تپه های اقماری این محوطه اسامی ترکی دارد: یان تپه به معنای (تپه کناری)، گوموش تپه به معنای (تپه نقره ای)، جیران تپه به معنای (تپه آهو ماده)، مارال تپه به معنای (آهوی نر) و دوشان تپه به معنای (تپه خرگوش).

محوطه باستانی ازبکی مهر سال ۱۳۵۲ به شماره ۹۵۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. باوجود این تا اواخر دهه ۷۰ اقدام چندانی برای کاوش و بررسی های دقیق این محوطه صورت نگرفت تا این که در فاصله سال های ۸۰ تا ۸۴ این محوطه در پنج فصل از سوی دکتر یوسف مجید زاده کاوش شد.

با این همه، محوطه ازبکی در ملکی شخصی واقع شده و بدون هماهنگی با میراث فرهنگی نمی توان از آن بازدید کرد.

دور تا دور این محوطه دیوارکشی شده و برای دیدن آن نخست باید از دروازه ای عبور کرد که شما را به زمین های کشاورزی و باغ های مختلف هدایت می کند و پس از آن تپه هویدا می شود؛ تپه ای که اطرافش پر است از خرده سفال هایی که قدمتی ۷۰۰۰ ساله دارند. نخستین پرسشی که به ذهن می رسد این است که چگونه محوطه ای باستانی را می توان حصارکشی کرد و در آن باغ و استخر ساخت؟

از قرار معلوم تمام محوطه های باستانی به دولت تعلق دارد. فرزان احمدنژاد، از کارشناسان اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان البرز در خصوص تپه های باستانی می گوید: «محوطه های باستانی تا آبریزگاه تپه متعلق به ملت است و کسی نمی تواند ادعای مالکیت آنها را داشته باشد.»

«در حریم محوطه تپه ازبکی نباید ساخت و ساز کرد و درخت کاشت.» این را ابوالفضل عبیدی، مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان البرز می گوید اما حالا که مالک هم ساخت و ساز کرده و هم درخت کاشته است، چه باید کرد؟ عبیدی که از تعیین حریم تپه ازبکی در امسال خبر می دهد، درباره حق سازمان میراث فرهنگی از پیگیری حقوقی این موضوع می گوید: «پرونده محوطه باستانی ازبکی در مجامع قضایی در دست پیگیری است و منتظریم تا وضع مالکیت مجموعه مشخص شود.» با همه این تفاسیر، تاکنون مسئولان سازمان در رفت و آمد به محوطه ازبکی با مالک هیچ مشکلی نداشته اند. متاسفانه نتوانستیم با مالک زمینی که محوطه در آن قرار دارد، دیداری داشته باشیم و نظر او را در این باره جویا شویم.

نتیجه کاوش های باستان شناسی تپه ازبکی از سوی یوسف مجیدزاده ـ که ریاست هیأت کاوش های باستان شناسی جیرفت را در سال های گذشته به عهده داشته ـ در دو کتاب منتشر شده است. ظاهرا مطالعات باستان شناسی با همان پنج فصل کاوش به نتیجه رسیده و تاکنون نیازی به کاوش جدید احساس نشده است.

در همان کاوش ها بقایای دژی مادی در بالای تپه به دست آمد که از دل خاک سر بر آورد. برای حفاظت از بقایای این دژ خشتی، دیوارهای آن را با آجرهایی پوشانده اند تا آسیب کمتری به آن وارد شود.

با این همه، آیا اقدام دیگری برای محافظت از این محوطه صورت گرفته است؟ هر چند مالک با درختکاری و ساخت و ساز در این محوطه تا حدودی به آن آسیب رسانده، اما آن طور که به نظر می آید، قرار گرفتن این محوطه در یک ملک شخصی تا حدودی آن را از گزند تخریب های بیشتر مصون داشته است. از سوی دیگر، به گفته عبیدی، یگان حفاظت سازمان میراث فرهنگی به طور مرتب از این محوطه تاریخی بازدید می کند و در سه سال گذشته هیچ گونه حفاری غیرمجاز در این محوطه صورت نگرفته است.

همچنین برای محافظت از آثار به جا مانده در این محوطه طی دو سال گذشته اعتباری معادل ۳۵ میلیون تومان اختصاص پیدا کرد. عبیدی می گوید: «امسال نیز قرار است ۵۰ میلیون تومان به حفاظت و مرمت اختصاص پیدا کند.»

شاید گویاترین چیزی که از چنین محوطه هایی به دست می آید، آثار باقی مانده است که در کاوش های علمی کشف می شود. متاسفانه ما نتوانستیم این آثار را از نزدیک ببینیم اما اکنون، آثار به دست آمده از این محوطه کجاست؟ آن طور که عبیدی می گوید، آثار به دست آمده پس از کاوش ها به موزه ملی منتقل شد: «نیمی از آثار اکنون در موزه ایران باستان و نیمی دیگر در اداره میراث فرهنگی تهران است که با ایجاد موزه البرز می توانیم آنها را به استان بازگردانیم.»

مارال تپه

مارال تپه یکی از تپه های اقماری کوتاه در محوطه ازبکی است که حدود ۵۰ متری غرب تپه ازبکی قرار دارد. بقایای اندک بر جای مانده و تدفین های گور خمره ای کودکان در بخشی از این تپه نشان می هد که مارال تپه در هر دو دوره هزاره چهارم و سوم مسکونی بوده است. این تدفین ها متعلق به افراد کم سن و سالی بود که بدن آنها براحتی درون خمره جای می گرفت و در بخش مسکونی زیر کف اتاق ها به خاک سپرده می شدند.

دژ مادی

بنای تقریبا سالمی روی تپه مرکزی محوطه ازبکی قرار دارد که از مهم ترین آثار دوره ماد در فلات مرکزی محسوب می شود. این بنا ویژگی های شاخصی از معماری نخستین فرمانروایان آریایی در ایران را به دست ما می رساند.

این دژ دارای ۱۷بخش است: باروی پیرامون دژ، حیاط بزرگ شرقی، انبار جنوبی، تالار بزرگ جنوبی، تالار شمالی در میانه غرب دژ، اتاق بزرگ سکودار، تالار معبد، اتاق نگهبانان، صندوقخانه، تاسیسات آشپزخانه ای و دروازه ورود به دژ .

از شواهد به دست آمده می توان گفت سقف های این دژ شبیه سقف های مناطق روستایی با تیر چوبی و لایه ضخیم کاهگل ساخته شده است. این بنا برای سکونت شخصیتی اداری مانند حاکم و فرماندار منطقه ساخته شده بود.

از آثار به دست آمده از دژ مادی می توان به سنگ های فلاخن برای محافظت از دژ، پیکره سنگی از یک مرد با کلاه مادی، پیکره ای از گل پخته، پیه سوز، بالا تنه یک اسب و دو بز کوهی از جنس سفال و ابزار و اشیای فلزی اشاره کرد.

جیران تپه

در جیران تپه که در جنوب محوطه ازبکی قرار دارد، بقایای سه دوره عمده فرهنگی پیش از تاریخ، عصر آهن و اسلامی شناسایی شد. گورهای متعلق به دوره های اسلامی و عصر آهن در لایه های سطحی تر و بقایای لایه های فرهنگی متعلق به دوره ای از فرهنگ های پیش از تاریخ فلات مرکزی، همزمان با چشمه علی و سیلک، در لایه های عمیق تر آن شناسایی شده است. وجود بقایای معماری عظیم از هزاره اول و دوم پیش از میلاد و گورستان های همزمان با آن در این دوران در جیران تپه، محوطه ازبکی را به یکی از نادرترین محوطه های شناخته شده عصر آهن تبدیل کرده است.

یان تپه

این تپه بیضی شکل با ظاهری بالش مانند در حدود یک کیلومتری غرب تپه مرتفع ازبکی واقع شده است. آثار معماری باقی مانده از ملات گل و خشت در این تپه و نحوه چیدمان دیوارها نشان می دهد، ساکنان فلات مرکزی ایران در این محوطه، مراحل نخستین معماری خشتی را پشت سر می گذراندند و هنوز به رموز و اصول صحیح آن پی نبرده بوده اند. وجود پاشنه های سنگی در، از آشنایی این مردم با فنون درسازی خبر می دهد.