اهمیت آزادی بیان و ضرورت آن

[F A R ! N]

اهميت و ضرورت آزادي بيان
بدون شك، آزادي از بزرگترين نعمتهاي زندگي و از گرانبهاترين سرمايه‏هاي سعادت مادي و معنوي انسان است. ميل به آزادي و حريت با سرشت بشر آميخته شده و از مطبوع‏ترين و گواراترين تمايلات طبيعي آدمي است. در انديشه اسلامي، تكريم انسان كه آيات متعدد قرآن و روايات مأثوره، بيانگر آن است، مفهوم بسيار لطيف و در عين حال وسيع و گسترده‏اي دارد كه همه ارزشها و خوبيها و كمالات انساني، از جمله آزادي را در خود جاي داده و اصلي است محكم و متقن در معرفي و بيان مقام و منزلت انسان؛ از اين روي، حريت، نه تنها يكي از حقوق مسلّمه انسان بلكه از مشخصات و حدود و موجوديت او به شمار آمده است. آفريدگار جهان با همه سلطه و سيطره‏اي كه بر همه موجودات دارد، انسان را در حدود و اختياراتي كه بدو بخشيده است، مطلقا، ملزم به عمل نساخته و فعاليت او را مانند حيوانات محدود به قواي طبيعي و غريزي ننموده، بلكه تنها به وسيله امر، نهي و ارشاد به عواقب امور، افعال و حركات او را تحت انضباط و انتظام در آورده و سرنوشت انسان را به اراده و اختيار او دانسته است.
در مكتب اسلام، بيدار ساختن انسانها و رهانيدن آنان از قيد و بندهاي گوناگون و بندگي انسانهايي همانند آنان، از عاليترين هدفهاي انبيا به شمار مي‏رود.
«و يضع عنهم إصرهم و الاغلال كانت عليهم»5
نيل به آزادي و نجات خويش از انواع بندگيهاي پنهان و آشكار، از مهمترين مقاصد هر مسلماني است كه مي‏بايست همواره در تشويق باشد تا مبادا لحظه‏اي در يكتاپرستي و توحيد، در تزلزل افتد و طوق بندگي و عبوديت غير خدا را بر گردن نهد و در نتيجه، گوهر ارزشمند آزادي را به رايگان از دست بدهد.
با چنين تلقي و نگرشي كه اسلام به منزلت انسان و مرتبت او دارد، نسبت به خصوص آزادي بيان و اظهار عقيده، كه از مهمترين مظاهر آزادي انساني است، ديدگاه اسلام بخوبي روشن مي‏گردد زيرا اسلام، آن را جزء حقوق مسلّم انساني شمرده و به انسان، از آن جهت كه انسان مي‏باشد اين آزادي را داده است.
در همين راستا، بيان و قلم كه جلوه‏هاي اين نوع آزادي است مورد تقديس و تكريم قرار گرفته است6 و خداوند متعال، نعمت بيان را در رديف نعمت خلقت و آفرينش انسان برشمرده و به قلم و آنچه از آن مي‏طراود سوگند ياد نموده است.
امام صادق عليه‏السلام محيطي را كه در آن، آزادي‏بيان عقيده‏باشد، تبلور زندگي خوب و انساني مي‏شمارد. اسماعيل بصير مي‏گويد: امام صادق عليه‏السلام فرمود:
آيا شما مي‏توانيد در مكاني گرد آييد و با يكديگر به گفتگو بپردازيد و آنچه را كه مي‏خواهيد اظهار داريد و از هر كس انتقاد كنيد (بيزاري جوييد) و به هر كس مي‏خواهيد ابراز دوستي و محبت كنيد؟ گفتم: آري. فرمود: آيا زندگي و لذّت مفهومي جز اين دارد؟7
رمز ترقي انديشه‏ها و بهره‏هاي ناشي از آن، در اظهار نظر و تضارب آرا نهفته است. ابتكار و خلاقيت، مرهون محيط آزاد اجتماعي مي‏باشد. آزادي گفتار، وحدت و همبستگي را در جامعه گسترش مي‏دهد و با كاهش حقد و كينه‏ها، نقاط ضعف، سستي و نارساييهاي پنهان يك جامعه را آشكار مي‏كند و در نهايت، مانع از بروز استبداد، اختناق و طغيان اجتماعي مي‏گردد.
در مقابل، جلوگيري از بروز افكار و عقايد، موجب تنبلي مغزها و سلب قوه ابتكار مي‏گردد. افراد، قالبي بار مي‏آيند، جوانه‏هاي استعداد مي‏خشكد، حركت و تحول افول مي‏كند. زمينه نفاق، اختلاف، پنهان كاري و نافرماني به وجود مي‏آيد و موجبات انحراف و بدعت نيز پديدار مي‏گردد.
گذشته از اين، جهات ديگري نيز در باره آزادي بيان مطرح است كه اهميت و حساسيت آن را آشكار مي‏سازد:
1ـ در طول تاريخ، حكّام جائر از دين استفاده‏هاي ناروايي كرده‏اند و استبداد ديني را به خدمت مقاصد شوم خود در آورده‏اند. در تاريخ مسيحيّت سردمداران كليسا به نام دفاع از ديانت چه بسيار زبانها را بريده و قلمها را شكسته‏اند و در تاريخ اسلام نيز، با آن همه توصيه‏ها و سيره روشن پيشوايان صدر اسلام، به آزادي بيان، در زمان تسلط و نفوذ بني اميه و بني عباس، از ديانت سوء استفاده‏هاي بي شمار كردند و به اسم دين، به قلع و قمع بسياري از زبان‏آوران و بزرگان دين پرداختند. اين حركت پليد، در دوران خفقان حكومتهاي مستبد، از جمله معاويه، بنيان نهاده شد. در تحليل تاريخ اسلام، فصلي را به «پايان آزادي ابراز عقيده» اختصاص داده‏اند و معاويه را سردمدار اين جريان قلمداد كرده‏اند. در اين رابطه قضايايي را، همچون برخورد معاويه با حجر بن عدي و يارانش و مروان بن حكم با سود بن مخرمه و تهديد حجاج به قتل عبدالله بن عمر در پاسخ اعتراض وي به طولاني شدن خطبه نماز جمعه، اعتراض شخصي نسبت به طولاني شدن خطبه عقبة بن وليد و كشته شدن وي به خاطر اين اعتراض و نيز تهديد مردم مدينه توسط عبدالملك مروان به سبب سفارش وي به تقوا، نقل مي‏كنند.8
2ـ در مقابل، همواره استعمارگران از دموكراسي و آزادي عقيده و بيان سوء استفاده‏هاي بسياري كرده‏اند. به نام آزادي بيان و عقيده شديدترين ضربه‏ها بر آزادي وارد آورده‏اند و در لواي آن، بويژه در كشورهاي جهان سوم و اسلامي، به ايجاد تفرقه و مسلك سازي پرداخته‏اند و ارزشهاي والاي ديني و انساني را به بازي گرفته‏اند. جديدترين ترفند دشمنان آزادي را هم اينك در دفاع همه جانبه آنان از سلمان رشدي، مشاهده مي‏كنيم كه در لواي آزادي بيان و عقيده، به مقدسات ميليونها انسان توهين روا مي‏دارند و اين در حالي است كه به اسم دفاع از قانون، مانع آزاديهاي مشروع مسلمانان در انجام فرايض در بسياري از سرزمينهاي مدعي دموكراسي، مي‏شوند.