اگر رعایت نکنیم دیگر چیزی از فرهنگمان نخواهد ماند...

[F A R ! N]

بی‏هویتی فرهنگیبحث‏های زیادی در خصوص فرهنگ و اینکه این پدیده چه جایگاهی را در جامعه دارد، صورت می‏گیرند. البته در مفاهیمی چون روبنا و زیربنا به این بحث‏ها محوریت میبخشند. حال فرهنگ را اگر روبنا یا زیربنا در نظر بگیریم، از اهمیت آن کاسته نمی‏شود، چون فرهنگ به گونهای از تمام داشته‏های مادی و غیرمادی جامعه نمایندگی می‏کند. به قول دکتر شریعتی« فرهنگ عبارت است از مجموعه‌ی ساخته‌ها و اندوخته‌هاي مادي و معنوي يك قوم يا نژاد يا مليت خاص در طول تاريخ». انسان می‏تواند موجود صحرایی باشد، اما فرهنگ زمینه‏‏ی تعامل انسان با محیط را فراهم می‏سازد و اینکه چهگونه و به چه ترتیبی با طبیعت وارد تعامل شود و شیوه‏‏‏های زندگی خود را تعیین کند. زندگی در عریان‏ترین صورت خود، تلاش برای زنده ماندن و رفع نیازهای غریزی است. اما فرهنگ صورت خاصی را به زندگی می‏بخشد که از یک گروه تا گروه دیگر و از یک جامعه تا جامعه‏ی دیگر متفاوت است. در واقع فرهنگ خاص انسان است که زندگی این موجود را از زنده‏جان‏های دیگر متمایز می‏سازد. جامعه با فرهنگ خود زنده است و درست با این داشته، هویت خاصی را به خود می‏گیرد. هر جامعه سعی می‏کند تا نمودهای فرهنگی خود را پرورش داده و تاریخ خود را با این رویکرد، ماندگار و زنده نگه دارد. البته اصالت دادن به فرهنگ به این معنا نیست که جامعه از تعامل با فرهنگ‏های دیگران خودداری کند، بلکه تعامل و مبادلات فرهنگی نیز بایستی در مسیر پرورش و بالندگی فرهنگ بومی سمت و سو بگیرد. هرگاه جامعه از داشتن دیدگاه وسیع فرهنگی که تحول در آن یک هدف کلی تلقی شود، محروم و طرحی که طی آن نمودها و عناصر فرهنگ برجسته شوند و در ابعاد مادی و غیرمادی توسعه یافته و رنگ خاصی را به جامعه ارزانی بدارد، نیز موضوعیت نداشته باشد، جامعه در عرصه‏‏ی رقابت‏‏های فرهنگی ناکام و بدین گونه شکل غریبی را به خود خواهد گرفت. بی‏هویتی فرهنگی چیست؟ اگر هویت فرهنگی را مجوعه‏ای از اجزا و مولفه‏هایی بدانیم که به افراد و گروه‏‏های مردمی شخصیت می‏بخشد و در نظام روابط، آنها را از دیگران متمایز می‏سازند، شاید این بحث شکل ساده‏‏تری را به خود بگیرد. زبان یکی از این مؤلفه‏‏‏ها به حساب می‏رود و اساسی‏ترین آن نیز محسوب می‏شود. نقش زبان گفتاری و نوشتاری در حوزه‏ی فرهنگ بر هیچ کس پوشیده نیست. پویایی فرهنگ یک جامعه و توسعه‏ی آن با رشد و تحول ادبیات ارتباط مستقیم دارد. از سوی دیگر، زبان یکی از اساسی‌ترین عناصری است که هویت فرهنگی یک ملت را بازتاب می‏دهد. تحول زبان و ادبیات، از یک سو، نشانه‏‏ای از توسعه‏ی فرهنگی است و از دیگر سو، به فرهنگ یک جامعه هویت خاصی را ارزانی می‏دارد. هرگاه، فرهنگ یک جامعه چنین مؤلفه‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏های مشخص و اصیل را نداشته باشد یا دستخوش تغییرات غیراصولی شود، بی‏‏هویتی فرهنگی نیز رقم خواهد خورد. هر زبان به لحاظ اصول و ساختار، هویت خاصی خود را دارد، اما اگر چنین اصول و ساختار با نفوذ زبان‏‏های غیر بومی و ملی به هم بخورد و از رشد و بالندگی باز بماند، اساسی‏ترین نمود هویت فرهنگی در آستانه‏ی فروپاشی قرار می‏گیرد. زبان برجسته‏ترین وسیله‏ی ارتباطی است و نیز ابزاریست که در فرایند جامعه‏پذیری افراد نقش بی‏بدیلی را ایفا می‏کند. اندیشیدن و بیان تفکر و داشته‏‏های فکری نیز نیازمند ظرف وسیع و پویا است که زبان چنین نقشی را ایفا می‏کند. زبان و ادبیات یک کشور اگر در مسیر اصولی و تعریف شده‏ی خود رشد نکند و زیر نفوذ زبان‏‏های غیر بومی قرار بگیرد، بزرگ‏ترین اجزای فرهنگ در نظام زبانی ذوب خواهد شد و ترکیب جدیدی را به خود می‏گیرد که از فرهنگ خاص یک جامعه نمایندگی نمی‏کند. در کشور ما، زبان و ادبیات شکل آشفته‏ای به خود گرفته است. زبان گفتاری و نوشتاری ما از دایره‏ی اصول و ساختار تعریف شده بیرون شده است. برای نمونه، به این چند مورد دقت کنید. بسیاری از افراد و حتا مقامات بلندپایه چنین می‏گویند: «اسپیشل فورس ارتش ملی». ارتش ملی فارسی است، اما اسپیشل فورس کلمات انگلیسی اند. این مورد حالت عجیبی را نشان می‏دهد که زبان و ادبیات کشور را در یک حالت سردرگمی به نمایش می‏گذارند، در حالی که شکل درست آن این گونه است: نیروهای ویژه‏ی ارتش ملی. در موردی دیگر، مراکز تجاری/ بازرگانی را اکثراً با حروف فارسی و کلمات و ترتیب انگلیسی در تابلوها می‏نویسند. نام گذاری و نام نهادن مورد دیگری از هویت فرهنگی یک جامعه قلمداد می‏شود، اما این مورد نیز وضع دگرگونه‏ای را به خود گرفته است. وقتی در تابلو می‏نویسند که «گل‌بهار سیتی سنتر»، مورد آشکار است که بی‏هویتی فرهنگی را در یک وضع عجیب و غریب به نمایش می‏گذارد. «مرکز تجاری گل‌بهار» شکل فارسی آن است، اما صورت انگلیسی آن را باید با حروف و ترتیب خودش نوشته شود، نه این‏که تابلوی فارسی یا پشتو را با قالب انگلیسی و حروف فارسی بنویسیم. زبان و نشانه‏گذاری‏ها عمده‏ترین شاخص‏هایی‏اند که هویت فرهنگی جامعه را شکل می‏دهند. وقتی که ادبیات یک کشور دچار بی‏نظمی می‏شود و ساختار آن با زبان‏های متعدد و یا غیربومی صورت ترکیبی می‏گیرند، خود زبان به عنوان اساسی‏ترین مولفه‏، تداعی‏کننده‏ی هویت فرهنگی بوده نمی‏تواند؛ چون خود زبان به عنوان اساسیترین عنصر هویت فرهنگی دچار بی‏هویتی شده است. در افغانستان، زبان گفتاری نیز دچار همین سردرگمی است. بسیاری از افراد با یک ساختار مشخص زبانی حرف نمی‏زنند، بلکه از واژه‏‏های غیربومی نیز استفاده می‏کنند. مثلاً به جای مسأله و مشکل، پرابلم که یک کلمه‏ی انگلیسی است، استفاده می‏کنند. به جای برنامه، پروگرام، به جای، گزارش، راپور، به جای، نقش، رول و همین طور بسیاری از آدم‏های تحصیل‏کرده متن فارسی را با حروف انگلیسی می‏نویسند. در ضمن به اساس مهاجرت‏‏‏ها، واژه‏های بیرونی دیگر را که با ادبیات فارسی و پشتو و سایر زبان‏های رایج در کشور ارتباط ندارند نیز به کار می‏برند. نتیجهگیری هدف ازین نوشته ستیز با زبان خارجی نیست، اما هرچیز باید در جای خود به کار گرفته شده و مورد پردازش قرار گیرد. در افغانستان هیچ زمانی به این مسائل پرداخته نشده، اما حساسیتهای بیجای دیگر بیشتر مورد علاقهی مسوولان بوده است. برای نمونه، حساسیتهایی که در برابر واژههای فارسی صورت میگیرد که اصلاً موضوعیت ندارد، چون زبان فارسی جزو فرهنگ کشور است و دری و فارسی با هم در تضاد نیست، بلکه مبنای مشترک دارد و آنچه از تفاوت حرف زده میشود، بیشتر گویشهاییاند که با فارسی و دری مرتبط هستند. برای این که از خود فرهنگ متمایز داشته باشیم، لازم است که عنصرهای هویت فرهنگیمان را پرورش دهیم، نه اینکه با آمیزش آنها با زبانهای غیربومی، زمینه را برای نابودی نمودهای فرهنگی کشور آماده سازیم.