آیا مطابقه (تطابق) با تضاد یکی است؟_ادبیات فارسی

[מַברִיק]

آیا مطابقه (تطابق) با تضاد یکی است؟

"مطابقه" در لغت به معنی برابر کردن و دو چیز را در مقابل یکدیگر انداختن است و در اصطلاح بدیع آن است که دو کلمه را که در معنی متضاد یکدیگرند در سخن بیاورند. مانند کلمات "شکر" و "شکایت" در بیت زیر:

چه جای شکر و شکایت ز نقش نیک و بد است




چو بر صحیفۀ هستی رقم نخواهد ماند


(حافظ، 1376: 148)

در این بیت علاوه بر "شکر" و "شکایت"، "نیک" و "بد" نیز با هم متضاد هستند. کلمه­ها دارای متضادهای مختلفی هستند و بستگی دارد که در چه جمله­ای و در کنار چه کلماتی به کار روند. به عبارت بهتر در زنجیرۀ گفتار چه رابطه هم نشینی با کلمات دیگر برقرار نمایند. در بیت زیر "شکر" با "کفر" متضاد است زیرا در این بیت معنی ضدیت با آن برقرار کرده است:

شُکرِ نعمت، نعمتت افزون کند




کُفر نعمت از کفت بیرون کند


(انوشه، 1381: 125)

بعضی از علمای بدیع "مطابقه" و "تضاد" را قسمتی جداگانه از صنایع بدیع نشمرده و آن را داخل مراعات نظیر و تناسب قرار داده­اند. به این ملاحظه ممکن است، اشیاء متضاد را نیز از نظر ادبی داخل امور متناسب قرار بدهیم؛ زیرا ممکن است از شنیدن چیزی ضد آن نیز به ذهن خطور کند. بدین سبب است که می­گویند اشیاء به ضد خود شناخته می­شوند "و بضدها تتبین الاشیاء". هم به همین جهت است که تضاد را هم از نوع تناسب و ملازمت، در فلسفه یکی از اسباب تداعی معانی و انتقال افکار شمرده­اند (همایی، 1376: 274).

مثل این جمله سعدی: "گدای نیک انجام به از پادشاه بدفرجام" ß نیک ¹ بد. گدا ¹ پادشاه

و این بیت سنایی:

چه باید نازش و نالش بر اقبالی و ادباری




که تا بر هم زنی دیده نه این بینی نه آن بینی


نازش ¹ نالش اقبال ¹ ادبار

بحث "مطابقه" در بدیع و "تضاد" در دستور اگر چه در اصل یکی است و هر دو به رابطۀ تضاد بین واژگان برمی‌گردد، امّا گاهی در "مطابقه" تضادهایی برقرار می­شود که تشخیص آن با کمی مشکل رو به رو می­شود؛ زیرا بحث دستور، کاربردی­تر است و اهل زبان با آن بیشتر سرو کار دارند. پس از نظر آنان واژگانی متضادند که در دستورزبان یا در دایرۀ واژگانی­شان به کار رفته باشند. مثلاً در بحث طباق اهل بدیع چهار عنصر: "آب"، "باد"، "خاک"، "آتش" را ضد هم می­دانند و در صورت کاربرد آن در سخنی معتقد به آرایۀ طباق هستند؛ ولی در دستور زبان و بین اهل زبان "باد" به عنوان تضاد "خاک" یا "آتش" کاربرد ندارد.

پس این سؤال را که "آیا مطابقه و تضاد یکی است؟" می‌توان این­گونه پاسخ داد: تمام کلماتی که از نظر دستور زبان با هم رابطۀ تضاد دارند، می­توانند در صورت کاربرد در جمله­ای با هم رابطۀ طباق نیز برقرار سازند؛ امّا تمام آنچه بدیع­­نویسان به عنوان طباق در نظر می­گیرند، اهل زبان آن را به عنوان تضاد در نظر نمی­گیرند. همچنین در طباق باید دو کلمۀ ضد هم حتماً در کنار هم قرار گیرند؛ ولی در بحث دستور باید ضدی برای آن در خارج از جمله بیابیم.