آشنایی با قلعه تاریخی و دیدنی بهستان زنجان

[spent †]

قلعه بهستان یا کهن دژ در شهرستان ماه‌نشان در استان زنجان قرار دارد و قدمت این دژ به دوره هخامنشیان برمی‌گردد. به گزراش ایران ناز قلعه بهستان یکی از 20 قلعه تاریخی شهرستان ماه نشان در استان زنجان است که دوران استفاده  از آن تا قرن پنجم هجری قمری تخمین زده می‌شود.

 
به علت شرایط زمانی خاص آن دوره، حاکمان جهت دفاع از خود و مردم اقدام به ساخت این قلعه کرده‌اند. طبقات بالای قلعه بهستان جهت دفاع و طبقات پایین‌تر به عنوان زاغه و محل نگهداری آذوقه مردم مورد استفاده قرار می‌گرفت.
 
این قلعه که در دل کوهی از جنس خاک سفت و سخت بنا شده است به علت وزش بادهای تند و فرسایش و همچنین عبور رودخانه قزل اوزن از کنار قلعه در حال تخریب است.
 
سازندگان قلعه بهستان با در نظرداشتن طرح اولیه، اقدام به کندن کوه و تخلیه خاک‌ها و سنگ‌ها کرده‌اند و اتاق‌ها را بوجود آوردند و به هر تعدادی که به اتاق‌های آن اضافه شده راه‌های ارتباطی آنها به مجموعه نیز بصورت دالان‌هایی افزوده شده.
 


برخی، پیشینه این دژ را به زمان ماد نسبت می‌دهند. مادها از طریق مصب و کناره‌های رودخانه قزل اوزن وارد فلات ایران شدند و در روستاهایی همچون مادآباد در ۱۵ کیلومتری شهر ماه‌نشان مستقر شدند و وجود قلعه‌های دفاعی همچون “قلعه بهستان” در ۱۲ کیلومتری ماه‌نشان معماری زیبا و هنرمندانه‌ای را به نمایش گذاشته‌است. اما بر اساس پژوهش‌های باستان‌شناسی تاکنون، پیشینه این دژ به دوره هخامنشیان به اثبات رسیده است. این دژ در دوره پس از اسلام و تا قرن پنجم نیز این دژ پابرجا بوده و کاربرد داشته‌است.
 
فضای کلی قلعه بهستان به 3 دسته شامل اتاق‌ها، دالان‌ها و راه‌پله‌ها تقسیم می‌شده‌ تکه گاه دارای سقفی تیزه‌دار و دارای محل‌هایی به شکل مثلث یا مدور روی دیوارها برای قرار گرفتن پیه‌سوز بوده‌است.
 
قدمت قلعه بهستان به دوره هخامنشیان برمی‌گردد
 
1- دالانها : دالانهای ارتباطی به صورت راهروهای عمومی برای سهولت دسترسی به اتاقها و سایر قسمتها بوده عرض یکی از این دادلانها به سه متر می رسد .
 
2 -اتاقها : خود شامل اتاقهای بزرگ و اتاقهای کوچک
 
الف : اتاقهای بزرگ : این اتاقها دارای اندازه های یکسانی نیستند در یک مورد نمونه برداری شده ابعاد اتاقها 5 در 20/6 متر و ارتفاع آن از کف تا سقف به 7/2 متر که دارای سقفی مسطح می باشد کار شده است در قسمت انتهایی بعضی از این اتاقعل فضای کوچکتر به ابعاد 1 در 1 متر تعبیه شده است .
 
ب : اتاقهای کوچک : در ساخت این اتاقها نیز از اندازه یکسانی تبعیت نشده ، اندازه یکی از آنها 2 در 50/2 متر و ارتفاع آن 40/2 و تعدادی از این اتاقها دارای سقف تیزه دار چناقی هستند در دو سمت ورودی دیوار اتاقها ، گودیهای مثلث شکل کوچک و با مدور کنده شده که هدف از ایجاد آنها جهت قرار گیری پیه سوزها و روشنایی محوطه بوده و هر اندازه مساحت اتاقها بزرگتر شده بر تعداد و اندازه مقر روشنایی نیز افزوده شده است به طوریکه در یکی از این اتاقهای بزرگ تعداد آن تا 4 عدد در هر طرف می رسد .
 
امروزه به ندرت از این اتاقها برای نگهداری دام استفاده می شود و در روستاهای سطح استان از آن به نام زاغه یاد می کنند اما در بازدید از  قلعه بهستان به دلایلی دست یافتیم که ثابت می کند کاربری های دیگری غیر از آنگچه گفته میشود داشته است . در پایین ترین ضلع شمال شرقی قلعه مشرف بر رودخانه قزل اوزن اتاقی مشاهده گردید که سطوح دیواره های داخلی و کف آن دارای اندو و گچی بوده که احتمالاً به منور سکونت از آن استفاده می کردند. از قسمتهای مهمی که تا امروز دست نخورده و سالم باقی مانده ورودی یکی از راه پله های ضلع شمال غربی قلعه است بالای این ورودی به تاقی به شکل تاق مهرابهای مساجد دوران اسلامی تزیین شده است. اجرای این نوع تاق تزئینی مشخصاً متعلق به معماری دوره اسلامی و یادآور کوچه های سر پوشیده تاق دار در شهر های این دوره باشد . 
 
 قلعه بهستان یکی از 20 قلعه تاریخی شهرستان ماه نشان در استان زنجان است
 
3 – پله ها : وجود راه پله های زیاد با عرض یک متر که اقتباس از راه پلة بنا ها و مناره های دوره اسلامی است متاسفانه بعلت صعب العبور بودن راه تردد به سطح بالایی قلعه و خطری که بازدید کننده را تهدید می کند مانع از رسیدن به سطح بالای قله می باشد و بدون عملیات کوهنوردی صعود را غیر ممکن می سازد .
 
این دژ دارای راه‌پله‌های زیگ‌زاگی در ضلع‌های غربی و شرقی است که روزگاری از پایینی‌ترین قسمت ضلع شمالی آن شروع می‌شده و به دلیل فرسایش طبقات زیرین آن، تردد در این مسیر خطرناک و تقریباً ناممکن است.
 
راه‌پله‌های ضلع شمال‌غربی قلعه بهستان به عنوان یکی از مناطق دست نخورده و سالم دژ بهستان است که بالای این پله‌ها، اتاقی به شکل طاق محراب‌های مسجد دوران اسلامی تزئین شده متعلق به دوره اسلامی وجود دارد و راه‌پله‌های زیاد با عرض یک متر نیز اقتباس از این سبک معماری است.
 
قسمت بالای قلعه بهستان با گچ اندوده شده و داخل آن حوضی با ابعاد 7 در 3 متر و از جنس سنگ و ساروج قرار دارد که با استفاده از لوله‌های آب گلی نیم‌متری به اسم گنگ آب آن تأمین می‌شده‌است.
 


 قلعه بهستان در دل کوهی از جنس خاک سفت و سخت بنا شده است
 
سفال : وجود سفالینه های بدون لعاب ساده و منقوش مزین به نقوش هندسی و قطعات سفالینه های نقش کنده زیر لعاب با رنگ سبز و کرم قدمت این قلعه را که متعلق به قرون پنجم هجری قمری به بعد و مصادف با دوره اسلامی باشد را برای ما روشن می سازد.
 
در مورد انگیزه و علل وجود قلعه بهستان و ساخت آن در منطقه می توان چنین اظهار نظر نمود که با توجه به نیاز حاکمان به جایگاه مستحکم و مناسب تدافعی که بتواند از خود و مردم دفاع کنند اقدام به ساخت چنین قلعه های در تمامی روستاهای منطقه در دوران اسلامی نموده اند.
 
با توجه به کلیه مطالعات و پژوهش های انجام گرفته درباره قلعه های تاریخی استان زنجان و گمانه زنی در قلعه های دیگر استان از جمله قلعه سهرین می توان چنین نتیجه گرفت که قلعه روستای بهستان به منظور اولاً : برای مرکزیت سیاسی و اداری روستا، ثانیاً : محل استقرار حاکم محلی، که در حقیقت همان کهندژ روستا بوده احداث گردیده است. احتمالاً سطوح فوقانی آن و سایر الحاقات به موارد مذکور آن اختاتص داشته و طبقات پایین تر آن حکم زاغه را داشته که ساکنین هر روستا سرمایه ی زندگی خود را اعم از دام و غلات را در آن نگهداری می کردند و در مواقع خط پناهگاه مستحکمی برای اهالی بوده است .
 


 به علت شرایط زمانی آن دوره، حاکمان جهت دفاع از خود و مردم اقدام به ساخت قلعه بهستان کرده‌اند
 
عوامل تخریب قلعه بهستان:
امروزه دو عامل اصلی  قلعه تاریخی بهستان را تهدید و موجبات آنرا فراهم می سازد که عبارتند از :
 
1 – عوامل طبیعی : خود شامل آب و هوای طبیعی، وزش باد های تند و از همه مهمتر عبور رودخانه قزل اوزن از دامنه شمالی قلعه که شست و شوی دیواره های و فرسایش آنرا منجر می شود .
 
2 – عوامل انسانی : عارضه ای که به طبع محوطه های باستانی با آن مواجه هستند و قلعه ی بهستان به شماره 1458 در فهرست اثار ملی کشور ثبت و تحت حفاظت سازمان میراث فرهنگی می باشد .
 
هم اکنون به دلیل تخریب زیاد تنها با کوهنوردی می‌توان بر بالای قلعه با تخته سنگ‌های عظیم مسطح آن رسید.
 
این دژ به شماره 1458 به نام قلعه بهستان در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده‌است.
 


فضای کلی قلعه بهستان به 3 دسته شامل اتاق‌ها، دالان‌ها و راه‌پله‌ها تقسیم می‌شده‌ است