تاریخ مشاهیر ایران را این جا بخوانید

[eɴιɢмαтιc]

 «مجموعه تاریخ و ادبیات ایران» عنوان مجموعه تازه ای است که از سوی نشر نی روانه بازار نشر کشور شده است. مجموعه ای به قلم محمد دهقانی که اکنون چهار جلد آن در دسترس علاقه مندان به این حوزه قرار گرفته است. مجموعه تاریخ و ادبیات ایران برای کسانی نوشته شده که به تاریخ فرهنگی و ادبی ایران علاقه مندند و می خواهند برگزیده ای از بهترین شاهکارهای ادبی ایران را همراه با شرح و تفسیر لازم به زبانی ساده و روشن بخوانند و بدانند که این شاهکارها در کدام فضای تاریخی پدید آمده و متقابلا چگونه بر آن تاثیر نهاده اند.


این مجموعه صرفا تاریخ و ادبیات ایران پس از اسلام را در بر می گیرد و می کوشد تاریخ ادبی ایران را در پیوند با تاریخ عمومی جهان ببیند و به تحولات فکری و فرهنگی کشورها و اقلیم هایی هم که به نحوی با ایران در ارتباط بوده اند، اشاره کند و به این ترتیب گستره ای روشن تر برای مقایسه تاریخ و ادبیات ایران و جهان پدید آورد.

این مجموعه تاریخ ادبیات، تاریخ فرهنگ و اندیشه و تاریخ عمومی ایران است. نخستین سلسله این مجموعه شامل بررسی زندگی و آثار 50 شاعر و نویسنده متفکر تا پایان قرن هفتم هجری (سیزدهم میلادی) است که اکنون چهار جلد ابتدایی آن منتشر شده است.

فیلسوف ایرانی

اولین جلد از مجموعه تاریخ و ادبیات ایران، محمد بن زکریای رازی نام دارد. شاید به عنوان اولین ویژگی این جلد بتوان به مقدمه مفصلی که نویسنده بحث را با آن شروع می کند، اشاره کرد. دهقانی با تاکید بر این مطلب که تاریخ ایران در نخستین سال های انتقال از عصر ساسانی به دوره اسلامی، سخت تیره و مبهم است، به بیان وضع آن روز ایران و چرایی باقی نماندن کتاب تاریخی قابل اعتنایی به زبانی از زبان های ایرانی اشاره می کند. او با آوردن مدارکی نشان می دهد اکثر مطلق منابع دست اولی که در آنها از سرنوشت قوم ایرانی در قرن های اول تا پنجم هجری (هفتم تا یازدهم میلادی) خبری دیده می شود به زبان عربی نوشته شده اند.

نویسنده به این نکته باور دارد که بسیاری از دانشمندان ایران روح فرهنگ ایرانی را در قالب زبان عربی دمیده و در عرصه های گوناگون علمی و هنری ادبیاتی غنی پدید آورده اند که سرشار از نشانه های فرهنگ ایرانی است. کتاب محمد بن زکریای رازی را یکی از بزرگ ترین دانشمندان ایرانی می داند که زبان عربی را برای بیان مقاصد علمی خود به کار گرفته است، هر چند بسیاری او را «فیلسوف عرب» بنامند.

کثرت آرا و آثار رازی و تاثیری که پس از خود در جهان اسلام و اروپای مسیحی بر جای نهاد، او را به مهم ترین چهره علمی و فلسفی ایران در عصری تبدیل می کند که حکومت های نوپای ایرانی به تدریج تکلیف خود را از امارت و خلافت عربی جدا می کردند و به شیوه های گوناگون از آن مستقل می شدند و گاه حتی توفق پیدا می کردند.

نویسنده در ادامه مقدمه به بیان زندگی نامه و شرح کوتاهی از آثار رازی می پردازد. نویسنده در ادامه بخش اول کتاب- که حکم زیادی را در بر می گیرد- سخنان رازی را به نقل از ناصرخسرو و ابوحاتم رازی بیان می کند. این سخنان گفتار رازی درباره چهار گوهر در کتاب است.

شاعر پررمز و راز

جلد دوم از مجموعه تاریخ و ادبیات ایران، «رودکی، پدر شعر فارسی» نام دارد. همان گونه که از نام این جلد بر می آید، در این کتاب به ابوعبدالله جعفر بن محمد بن حکیم بن عبدالرحمن بن آدم الرودکی الشاعر سمرقندی یا همان رودکی پرداخته شده است. کتاب در بخش اول خود زندگی و افکار رودکی را بررسی کرده و در تفسیر آنچه بر زندگی او گذشته است، روزگاری که رودکی در آن می زیسته را یکی از بهترین دوره های تاریخ ایران و به عبارتی درخشان ترین عصر تمدن ایران پس از پیدایش اسلام معرفی می کند.

نویسنده کتاب «رودکی، پدر شعر فارسی» بیان می دارد که آگاهی از زندگی و شرح احوال رودکی بسیار اندک و آمیخته به داستان هایی است که معمولا مردمان هر روزگاری درباره انسان های مهم و مشهور می سازند و رواج می دهند. اما شاید آنچه رودکی را به عنوان شاعری مهم در تاریخ ایران زمین مطرح می کند، منظومه های داستانی او است که بخش مهمی از اشعارش را تشکیل می دهند.

نخستین و مهم ترین این مثنوی ها ترجمه کلیله و دمنه عربی ابن مقفع بود که ابوالفضل بلعمی آن را به فرمان امیر نصر سامانی به فارسی ترجمه کرد و سپس رودکی ترجمه او را به نظم درآورد. کتاب در این بخش تلاش خود را به کار می گیرد تا با استفاده از اشعار به جا مانده از رودکی و منابع مهمی که درباره او مطلب نوشته اند، شرح مختصری از زندگی آغشته به راز رودکی را به خواننده دهد. به همین دلیل با استفاده از اشعار و قصیده های او به نقل مسائل رایج درباره رودکی می پردازد و آنها را تایید یا رد می کند. کتاب در بخش بعدی خود گزیده ای از اشعار رودکی را با توضیحات در اختیار خواننده قرار داده است. 10 قصیده از اشعار رودکی در این مجموعه قرار دارد.

نسب نامه ابومنصور

«شاهنامه ابومنصوری» عنوان سومین جلد از مجموعه تاریخ و ادبیات ایران است که توسط نشر نی منتشر شده است. این جلد که در میان چهار جلد منتشر شده، حجم کمتری دارد و تنها در 48 صفحه منتشر شده، درباره کتابی است که به همت ابومنصور عبدالرزاق طوسی فراهم آمده و به شاهنامه ابومنصوری شهرت یافته است. کتاب در سطور ابتدایی خود به شاهنامه ابومنصوری اشاره می کند و می گوید که از این شاهنامه آنچه بر جای مانده فقط مقدمه ای چندصفحه ای است  که اینک کهن ترین نمونه نثر فارسی به شمار می رود.

بانی آن، ابومنصور محمد بن عبدالرزاق، یکی از سپهسالاران سامانی بود. ابومنصور در سال 246ق/ 336 ش که حاکم طوس بوده است، به وزیر خود ابومنصور معمری فرمان می دهد تا به یاری چهار تن از زرتشتیان خراسان و سیستان شاهنامه را که پیش از آن به زبان پهلوی تدوین شده بود به فارسی برگرداند. دهقانی اشاره می کند انگیزه اصلی محمد بن عبدالرزاق، برای صدور چنین فرمانی به احتمال زیاد افزودن بر مشروعیت سیاسی خود بوده تا «جای پای خود را در خراسان محکم کند.» مطالب شاهنامه محمد بن عبدالرزاق عمدتا شامل همان داستان هایی می شده است که گزارش کامل شان را در شاهنامه فردوسی می خوانیم.

دهقانی در ادامه با بیان این سوال که چرا کتابی با این اهمیت بر جای نمانده، دو دلیل اهتمام نه چندان زیاد ایران رای نثر و کلام منثور و حریف قدرقدرتی چون شاهنامه منظم فردوسی را ذکر می کند. اکنون آنچه از شاهنامه ابومنصوری در دسترس ما قرار دارد، مقدمه آن است که آن نیز دو نسب نامه را شامل می شود: نسب نامه ابومنصور عبدالرزاق و نسب نامه ابومنصور المعمری. کتاب پس از مقدمه به طور کامل مقدمه شاهنامه ابومنصوری را توضیح داده و شرح آن را بر می شمارد.

آمیزه ای از افسانه و واقعیت

«تاریخ بلعمی» عنوان چهارمین جلد از مجموعه تاریخ و ادبیات ایران است که توسط نشر نی منتشر شده است. دهقانی در این کتاب نیز همچون کتاب های پیشین با مقدمه ای تاریخ «تاریخ بلعمی» را توضیح می دهد و در ادامه در بخش دوم، گزیده ای از تاریخ بلعمی را به همراه شرح متن آن می آورد. کیومرث یا گیومرث، کیکاووس و سیاوش، گشتاسب و بخت النصر، هرمز و بهرام چوبین، بهرام چوبین و خسروپرویز، فتح المدائن، فرجام یزدگرد و قتل ابومسلم بخشی هایی است که در این کتاب از تاریخ بلعمی انتخاب و شرح داده شده است.

نویسنده در این کتاب به تاریخ خراسان پس از ساسانی می پردازد و با اشاره به دوره سامانیان و حضور آنان در خراسان به تلاش آنان برای رسیدن به دو تمدن چین و هند اشاره می کند. نویسنده در ادامه به فرمان منصور بن نوح پادشاه سامانی برای ترجمه مهم ترین کتاب جهان اسلام یعنی تاریخ الامم و الملوک معروف به تاریخ طبری اشاره می کند. کتابی که پس از ترجمه و با اضافه کردن تاریخی که سامانیان به آن مدعی بودند، تاریخ بلعمی نامیده شد.

کوشش برای درآمیختن دلبستگی های قومی و نژادی ایرانیان از قضا در ترجمه تاریخ طبری یا همان تاریخ بلعمی نمایان است. تلفیق افسانه ها و اسطوره های کهن ایرانی و قهرمانان آنها با داستان ها و پیامبران قرآنی و توراتی ترکیب جذابی را پدید آورده است که تاریخ بلعمی را از حد ترجمه تاریخ طبری بسیار فراتر برده و به کتابی تازه تبدیل کرده است.

برخی از رویدادهای مهم دوره اسلامی که طبری به آنها توجهی نکرده است در تاریخ بلعمی به تفصیل ذکر شده اند. اما انتقادی که دهقانی به این تاریخ وارد می کند آمیزه شگرفی است که بلعمی از تاریخ افسانه ای ایران و داستان های قرآنی پدید آورده و نشانه بی اطلاعی سامانیان از ایران پیش از اسلام بوده است.