جایگاه مرجعیت در جامعه

[bOoOoOy]

روز سیزدهم شوال ۱۳۸۰ هـ .ق برابر با دهم فروردین ۱۳۴۰ هـ .ش آیت ا... الظعمی بروجردی دارفانی را وداع گفت. پنجشنبه سیزدهم شوال ۱۴۲۸ برابر با سوم آبان ۱۳۸۶ چهل وهشتمین سالگرد رحلت آن مرجع فقید بود. در این مقاله به مناسبت بزرگداشت یاد آن مرحوم، مروری کوتاه برجایگاه و نفوذ ایشان در میان توده های مذهبی و به خصوص مقلدین معظم له انجام می گیرد.
الف) نگاهی بر جایگاه مراجع
قبل از آیت ا... الظعمی العظمی بروجردی:
در پی رحلت دو مرجع تقلید مقیم نجف؛ آیت ا... الظعمی سیدابوالحسن اصفهانی در نهم آبان ۱۳۲۵ و سه ماه بعد از آن آیت ا... الظعمی حاج آقا حسین قمی در هفدهم بهمن، مرجعیت عام شیعیان بر عهده آیت ا... الظعمی الظعمی سیدمحمدحسین طباطبایی بروجردی قرارگرفت. در اینجا به منظور تبیین موقعیت اجتماعی دو مرجع مذکور، دو برش کوتاه از مقاطع تاثیرگذار نقش آن دو بر تحولا ت سیاسی اجتماعی ایران بررسی و سپس در ادامه، موضوع اصلی مقاله یعنی جایگاه مردمی آیت ا... الظعمی الظعمی بروجردی مورد بازکاوی قرار می گیرد. البته با این تذکر که در آن دو واقعه نیز آیت ا... الظعمی بروجردی، دستی از دور در کار داشت.
۱) آیت ا... الظعمی اصفهانی
رحلت آیت ا... الظعمی اصفهانی همزمان با اوجگیری دعاوی و یکه تازی فرقه دموکرات آذربایجان به رهبری جعفر پیشه وری در خصوص جدایی آذربایجان از ایران رخ داد. نقل است که در بحبوحه فعالیت های شدید آن فرقه، انتشار خبر رحلت آن مرجع تقلید، آذربایجان را در ماتم نشاند. مردم شهرهای آذربایجان برای برگزاری مراسم ترحیم و بزرگداشت ایشان در مساجد گردآمده و مجالس متعددی منعقد کردند. دسته های سوگواری در خیابان های اصلی شهر تبریز به حرکت درآمد. این شور و هیجان تا چهلم رحلت آن مرحوم تداوم یافت. برخی علمای شهر همچون آیت ا... الظعمی حاج میرزا فتاح شهیدی برای برگزاری مجالس ترحیم در محلا ت مختلف پیشگام شدند. کمیت مراسم مذکور و شرکت توده های عظیم مذهبی مردم آذربایجان در این مجالس، درسی را که باید به سران فرقه آموخت، تعطیلی بازار و مغازه ها در خلا ل برگزاری مجالس ترحیم، پوشیدن لباس سیاه عزا توسط مردم و در یک کلا م ابراز احساسات مردمی به مرجعیت، ناقوس مرگ فرقه آذربایجان را به صدا درآورد۱ و در خلا ل همین هیجانات مذهبی همزمان با خاتمه مراسم های چهلم ترحیم آن مرجع تقلید، در آذر ماه آن سال، آذربایجان به دامن وطن برگشت.
در اینجا بی مناسبت نخواهد بود که سخنی نیز از نقش آفرینی آیت ا... الظعمی بروجردی علیه آن فرقه به میان آید. دکتر مهدی حائری یزدی فرزند موسس حوزه علمیه قم در خاطراتش نقل می کند که در آستانه برگزاری انتخابات دوره پانزدهم مجلس شورای ملی، قوام السلطنه، نخست وزیر به آیت ا... الظعمی بروجردی پیام داد که انتخابات را تحریم کند و اعلا م نماید که علما و توده های مذهبی کشور نسبت به مساله جدایی آذربایجان، دغدغه خاطر دارند و حاضر نیستند بدون حل معضل آن ایالت، در انتخابات شرکت جویند. آیت ا... الظعمی نیز پیک هایی به شهرهای مختلف کشور اعزام نمود و از علمای آن شهرها از جمله: مشهد، همدان، کرمانشاه و غیره درخواست نمود تلگراف هایی مبنی بر درخواست تحریم انتخابات خطاب به خود ایشان مخابره نمایند، تا معظم له در پاسخ به این خواسته عمومی، انتخابات را تحریم نماید. ۲
بدین ترتیب با تایید ضمنی آیت ا... الظعمی العظمی بروجردی از سیاست با دولت، انتخابات تحریم شد و دولت روسیه که بی صبرانه در انتظار تشکیل مجلس پانزدهم برای تصویب قرارداد نفت شمال بود، دریافت که لا زمه تشکیل مجلس مذکور، عدم دخالت در مساله آذربایجان و واگذاری آن به ایران است.
۲) آیت ا... الظعمی قمی
اما از جایگاه مردمی مرجع تقلید دیگری که قبل از مرجعیت آیت ا... الظعمی بروجردی باید سخن گفت، آیت ا... الظعمی حاج آقا حسین قمی می باشد. نام و آوازه ایشان با قیام تاریخی مسجد گوهرشاد در مشهد همنوا شده است.
هنگامی که در آغاز سال ۱۳۱۴، هیات حاکمه وقت درصدد برآمد با برگزاری جشن هایی، به طور غیررسمی کشف حجاب را علنی سازد، آن مرحوم در مشهد، رهبری مخالفت با این اقدامات را به عهده گرفت و برای مذاکره با رضاشاه در دهم تیرماه به تهران عزیمت نمود. اما بعد از چند روزی به دستور شاه او را به عتبات تبعید نمودند که در پی اطلا ع توده های مذهبی مشهد، قیام خونین گوهرشاد در روزهای ۱۹ تا ۲۲ تیرماه به وقوع پیوست.
آیت ا... الظعمی قمی در دوران تبعید در کربلا رحل اقامت افکند و حوزه علمیه آن شهر را احیا کرد تا اینکه بعداز هشت سال در پی سقوط رضاشاه در اواسط سال ۱۳۲۲ به ایران مراجعت نمود. ایشان از منطقه مرزی کردستان و لرستان وارد کشور شد استقبال شدید اهالی این مناطق از ایشان، حکایت از جایگاه مردمی و نفوذ فوق العاده آن مرجع تقلید در ایران داشت. آیت ا... الظعمی سیدمیرزا حسن صالحی از مدرسین باسابقه مشهد در خاطراتش نقل می کند: <آقای قمی وقتی وارد مرز خسروی شد، از همه اقشار مردم لر و کرد ازدحام کردند، تپه های قصر شیرین مملو از چادر شد. از همانجا این سفر وصف ناشدنی آغاز شد، استقبال در کرمانشاه، مهم تر از قصرشیرین بود. همدان و قزوین هم به این ترتیب بود تا رسیدند به تهران و قم. درتهران استقبال بی نظیری شد. مردم و علما و روحانیون با یک شوق و شعفی در نماز ایشان شرکت کردند.
در قم نیز همه مراجع از ایشان استقبال نمودند، در سمنان و دامغان و دیگر شهرها، استقبال بی سابقه بود. این مراسم ها ابعاد مختلفی داشت، هم از نظر ولا یتی، هم از نظر حکومتی و هم از نظر تودهنی زدن به کمونیست ها اهمیت داشت.۳۳
آیت ا... الظعمی قمی در بدو ورود به تهران، طی مخابره تلگرافی به هیات وزرای وقت، مطالبات پنجگانه ای به شرح؛ لزوم حفظ حجاب، ارجاع موقوفات و تدریس شرعیات در مدارس دولتی، آزاد گذاشتن حوزه ها، تعمیر بقاع متبرکه و اصلا ح ارزاق عمومی کشور ارائه داد. دولت نیز بعداز مدتی تعلل، درخواست های ایشان را در قالب طرحی تصویب و به نامبرده ابلا غ نمود.
نقل است که در پی تعلل دولت، آیت ا... الظعمی العظمی بروجردی که در این زمان در بروجرد به سر می برد. طی رایزنی با علمای شهر و به درخواست هیات اعزامی از حوزه قم که امام نیز یکی از اعضای آن بود.۴ تصمیم گرفت، با مخابره تلگرافی به دولت، بر تصویب فوری خواسته های آیت ا... الظعمی قمی تاکید ورزد، دولت نیز از ترس اینکه: <اگر آیت ا... الظعمی بروجردی به تهران بیاید وضع لرستان به هم خواهد خورد> آن مطالبات را تصویب کرد.
ب) آیت ا... الظعمی بروجردی
بررسی سیر مختصر زندگی آیت ا... الظعمی بروجردی حاکی است که ایشان در ماه صفر ۱۲۹۲ ق در بروجرد تولد یافت. او به خاندان معروف طباطبایی تعلق داشت که نسب آنان به امام حسن(ع) می رسید.
محمدحسین از هفت سالگی به تحصیل علوم دینی پرداخت، مقدمات را در بروجرد آموخت سپس با سفر به اصفهان از محضر اساتید وقت حوزه آن شهر، آیات سیدمحمدباقر درچه ای، ابوالمعالی کلباسی، ملا محمد کاشی و جهانگیر قشقایی بهره جست بعد از ۹ سال تحصیل در آن شهرطی سفر علمی دوم به نجف عزیمت نمود و در آن شهر مورد توجه آخوند خراسانی قرار گرفت و علا وه بر ایشان از درس های آیات شیخ الشریعه اصفهانی و سیدمحمدکاظم یزدی و ... کسب فیض نمود و بعد از هشت سال به بروجرد مراجعت نمود. آخوند خراسانی، اجازه نامه اجتهادی برای وی صادر کرد که بر <اعلمیت> ایشان صحه می گذاشت.
در پی استقرار در بروجرد به مدت سی وسه سال در حوزه این شهر به تربیت شاگردان اهتمام ورزید. در طول همین سال ها مسافرت های متعددی به مشهد، قم و مکه برای ادای فریضه حج انجام داد. در خلا ل همین سال ها، به تدریج آوازه آیت ا... الظعمی در اقصی نقاط کشور پیچیده، به طوری که برخی علمای قم درصدد برآمدند بعد از رحلت آیت ا... الظعمی شیخ عبدالکریم حائری در ۱۳۱۵، از او برای ریاست حوزه علمیه قم دعوت به عمل آورند که البته این دعوت با توجه به شرایط زمانی مورد اجابت ایشان قرار نگرفت.۶ در طول هشت سال بعد نیز این دعوت چندین بار تکرار شد. مهدی حائری یزدی نقل می کند که یک بار وی به نمایندگی از طرف علمای قم برای دعوت از ایشان ماموریت یافت که البته نتیجه نگرفت.
تا اینکه در سال ۱۳۲۳ آیت ا... الظعمی دچار بیماری سختی شد که معالجه آن در تهران میسر بود. در خلا ل این سفر درمانی، علمای قم از جمله آیت ا... الظعمی خمینی، فرصت را غنیمت شمرده و با اقداماتی درصدد کسب رضایت ایشان برآمدند. نقل است که امام در آن ایام، شبی تا پنجاه نامه برای علمای شهرستان ها می نوشت تا آنان از آیت ا... الظعمی بروجردی بخواهند که در قم رحل اقامت افکند.۸ در نهایت این تلا ش ها به نتیجه رسید و ایشان ریاست حوزه علمیه قم و اندک مدتی بعد زعامت و مرجعیت شیعیان را عهده دار گردید. شواهد مختلفی حاکی از نفوذ فوق العاده ایشان قبل از عزیمت به قم در غرب کشور به خصوص در میان عشایر لر حکایت می کند که البته با اقامت در قم این موقعیت، کشوری بلکه منطقه ای شد.
۱) جایگاه مردمی آیت ا... الظعمی بروجردی در میان عشایر لر: در بررسی مبانی و سیر اقتدار مرجعیت در تاریخ تشیع مولفه های چندی می تواند مورد توجه قرار گیرد. در این میان، خاستگاه معرفتی این اقتدار یعنی نقش فقیه به عنوان نایب در زمان غیبت امام، جهت مرجع امور شیعیان، از اهمیت ویژه ای برخوردار است با اتکا بر این اصل می توان از خاستگاه اجتماعی و حتی روانشناختی اقتدار مراجع نیز سخن گفت.
براین اساس آیت ا... الظعمی بروجردی، نفوذ فوق العاده ای در دوران مرجعیت خود در میان توده های مذهبی به دست آورد. ناگفته پیداست که تعلق نسبی یا سببی به قومیت های مختلف می تواند این جایگاه را مضاعف سازد. در بررسی جایگاه مراجع در تاریخ معاصر ایران نیز این نکته به چشم می خورد چنانچه آیات عظام: شریعتمداری و میلا نی از میلا ن تبریز. در میان اهالی آذربایجان، آیت ا... الظعمی گلپایگانی در ایالا ت مرکزی به خصوص شهرهای گلپایگان و... از موقعیت بالا یی برخوردار بودند.
در همین راستا آیت ا... الظعمی بروجردی نیز در بین اهالی لر غرب کشور نفوذ بیشتری یافت. آیت ا... الظعمی یوسف صانعی در مصاحبه ای در یادنامه شرق در فروردین ۱۳۸۵ به نقل از امام در همین خصوص به نکته درخور توجهی اشاره کرده است که می توان از نگاه ویژه ایشان به این بعد از جایگاه آیت ا... الظعمی بروجردی پی برد وی نقل می کند: امام خمینی فرموده اندکی قبل از رحلت آیت ا... الظعمی سیدابوالحسن اصفهانی، در سفری به نجف در جمع بزرگان حوزه، گفتم بروید از بروجرد، آقای بروجردی را بیاورید که بعد از آقا سیدابوالحسن حوزه را حفظ کند.
زیرا ایشان هم استخواندار است و هم اثباتا اعلم است. اما یکی از آقایان به این اظهارات انتقاد کرد که حوزه نجف کسان دیگری همچون آقا شیخ محمدکاظم شیرازی را هم دارد. من به آن آقا گفتم، منظور من از اینکه آیت ا... الظعمی بروجردی استخواندار است یعنی عشایر دنبال ایشان هستند و این به اعلمیت ربطی ندارد. بروجردی می تواند عشایر را حرکت دهد و در جهت اسلا م از آنها استفاده کند.
۹ براین اساس از منظر امام، جایگاه و نفوذ اجتماعی یک مرجع در شرایط همسان با سایر مراجع، می تواند نفش تعیین کننده ای جهت واگذاری زعامت و ریاست امور شیعیان به وی داشته باشد. زیرا با بهره مندی از آن موقعیت، بهتر می تواند، زمینه اعتلا و دفاع از اسلا م را فراهم کند.
۲) رضاشاه و ملا حظه نفوذ آیت ا... الظعمی بروجردی: جایگاه آیت ا... الظعمی بروجردی در میان عشایر لر و به طور کلی در غرب کشور چنان اهمیت داشت که حتی رضاشاه نیز در سال های نخست سلطنت خود، نسبت به ایشان ملا حظاتی در نظر می گرفت چنانچه نقل است آیت ا... الظعمی در اوایل سال ۱۳۰۶ جهت انجام فریضه حج به مکه سفر نمود. بعد از آن به منظور دیدار اساتید خود از مکه به عتبات عزیمت کرد. در دوران اقامت چندماهه ایشان در نجف، واقعه مهاجرت علمای اصفهان به رهبری حاج آقا نورا... اصفهانی در مخالفت با نظام اجباری پیش آمد.
مراجع نجف آیات عظام: سیدابوالحسن اصفهانی و نائینی تصمیم گرفتند با اعزام نمایندگانی به ایران، پیام حمایت خود را از نهضت حاج آقا نورا... اعلا م کنند، بدین منظور آیت ا... الظعمی بروجردی به همراه یکی از علمای وقت نجف به نام شیخ احمد شاهرودی، برای انجام این ماموریت انتخاب شدند اما ماموران دولتی ایران در عراق از این وقایع کسب اطلا ع نموده و درصدد سنگ اندازی برآمدند.
چنانچه در گزارشی از سرکنسولگری ایران در بغداد به وزارت خارجه به تاریخ ۹ آذر ۱۳۰۶ آمده است: ...< آقا شیخ احمد شاهرودی و حاج آقا حسین بروجردی... با بعضی نوشتجات و احکام مضره از طرف آیات آقای آقا سیدابوالحسن اصفهانی و آقای میرزا حسین نائینی قصد مسافرت به ایران دارند. چاکر [سرکنسولگر ایران در بغداد] برای جلوگیری از مسافرت ایشان، اولا به قنسولگری های کاظمین، کربلا و خانقین ابلا غ نمود که از دادن تذکره و ویزای تذکره به آنها خودداری نمایند.
ثانیا... به وزارت جلیله [خارجه] تقدیم گردیده به یاور هدایت ا... خان، فرمانده ساخلوی قصر [شیرین] اطلا ع دهد که هرگاه آنها با مساعدت ماموران از سرحد ایران گذشتند، فورا آن دو را توقیف و جمیع احکام و نوشتجات مضره آنها را ضبط و...> ۱۰
البته اسناد بعدی حاکی است که احتمالا در پی افشای قرار اعزام نمایندگان مذکور به ایران، مراجع تقلید نجف از تصمیم خود منصرف شده و درصدد برآمدند با مخابره تلگرافی به خود رضاشاه درباره مهاجرت علمای اصفهان به قم تذکراتی بدهند. ۱۱
با این احوال، چنین انتظار می رفت که مشکلی برای آیت ا... الظعمی بروجردی در عبور از مرز ایجاد نشود، ولی با عنایت به سوءظن مذکور، وی را در مرز قصرشیرین دستگیر و به تهران اعزام نمودند. زیرا در آن ایام شایعه شده بود که ایشان از طرف مراجع نجف ماموریت یافته است، عشایر و اهالی منطقه لرستان را بر ضد رضاشاه تحریک کند و سلطنت او را براندازد. ۱۲
به این ترتیب، آیت ا... الظعمی به مدت سه ماه در تهران بازداشت گردید، تا اینکه رضاشاه در همان ایام برای شرکت در مجلس ختم عبدا...خان طهماسبی یکی از امیران لشکر خود در غرب کشور که در شهر بروجرد توسط بزرگ خاندان طباطبایی برپا شده بود به آن شهر عزیمت نمود. وی هنگامی که در بروجرد از نفوذ آیت ا... الظعمی بروجردی و جایگاه خاندان وی در غرب کشور اطلا ع یافت، از همانجا دستور داد که ایشان را از زندان آزاد کنند. دکتر مهدی حائری یزدی در خاطراتش نقل می کند علت اصلی هراس شاه از بروجردی به سبب محبوبیت و نفوذ وی در میان عشایر لر بود.۱۳ شاید بتوان ادعا کرد که همین نفوذ باعث شده تا زمانی که رضاشاه در قدرت بود، مانع مهاجرت ایشان به قم و عهده دار شدن ریاست حوزه و زعامت شیعیان از طرف بروجردی گردد.
۳) توهین یک نشریه به آیت ا... الظعمی بروجردی و خشم توده های مذهبی: بدون تردید یکی از علل استقبال هیات حاکمه برای استقرار آیت ا... الظعمی بروجردی در قم و عهده داری ریاست حوزه علمیه، دغدغه خاطر سران نظام از قدرت و یکه تازی حزب توده و به طور کلی اندیشه های کمونیستی بود. ناگفته نماند که بعد از سقوط رضاشاه انجمن ها و تشکل های بیشماری در شهرها واقصی نقاط کشور جهت مقابله با این حزب تشکیل و به فعالیت پرداختند ولی مرجعیت و اقتدار تدریجی آیت ا... الظعمی در این میان زنگ خطری برای منادیان فکری اندیشه های چپی به حساب می آمد از این رو هراز چندگاهی دست اندرکاران و متولیان نشریات آنان به آیت ا... الظعمی بروجردی نیش و کنایه هایی می زدند، این اقدامات، روح توده های مومنین مذهبی را جریحه دار می کرد.
چنانچه در یک مورد براساس اسناد کتاب <مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست> در یک اعلا میه بدون امضا در شماره ۳۹ روزنامه بانگ مردم که اوایل اردیبهشت ۱۳۳۲ درج گردید: <به ساحت مقدس حضرت آیت ا... الظعمی العظمی آقای بروجردی و شعائر دین مبین اسلا م اسائه ادب نمود.>
در پی این اقدام در آغاز اعلا میه ای از سوی چند تن از علمای شهر ملا یر که اهالی آن از ارادتمندان آیت ا... الظعمی بود ند خطاب به عموم مسلمانان صادر و در آن: <از جسارتی که دشمنان دین و وطن و مزدوران لا مذهب با اشاعه ورق پاره ها نسبت به مقام شامخ شخص اول روحانیت پیشوای عالم اسلا م و [حجت] بالغه الهی، حضرت آیت ا... الظعمی العظمی آقای بروجردی مدظله نموده اند. به اقصی نقاط [اعلا م] انزجار و تنفر کردند و در ادامه ضمن هشدار خاطر نشان کردند: <در این موقع که کشور احتیاج به آرامش دارد از تعطیل عمومی صرف نظر کرده> و در پایان <با اظهار تشکر از تصویب طرح مخصوص آن جناب [دکتر محمدمصدق، نخست وزیر وقت>] تاکید ورزیدند <جدا تمنا داریم در اجرای شدید [طرح مصوبه مذکور] ریشه خائنین و جاسوسان بی دین کنده شود که بعدا قدرت آغاز اینگونه نغمه های شوم را پیدا ننمایند.> گزارش دیگر حاکی است که در پی صدور این اعلا میه: <عموم اهالی از علما و طبقات ملا یر در تلگرافخانه [شهر] متحصن شدند> و اعلا م کردند: <تا حصول نتیجه مطلوب به تحصن خود ادامه می دهند> و طی مخابره تلگرافی به دکتر مصدق از دولت وقت درخواست نمودند: <انتظار داریم هرچه زودتر [زمینه] مجازات مسببین و ناشرین اینگونه نشریات را که به مبادی دین و ایمان مسلمانان جهان و اصول حقه اسلا م صدمه می زنند> فراهم کند.