آداب و رسوم مردم خراسان رضوی

[L²evi]

دیدن لینک ها برای شما امکان پذیر نیست. لطفا ثبت نام کنید یا وارد حساب خود شوید تا بتوانید لینک ها را ببینید.



 

فرهنگ مردم خراسان رضوی در اکثریت مناطق استان همان فرهنگ مردم ایران است البته کمی در جزئیات در شمال و جنوب و در بین ترک و کرد تفاوتهایی دارد که قابل تامل نیست. خراسان رضوی محل زندگی اقوام گوناگونی است كه به رغم تفاوتهای نژادی و فرهنگی ، به واسطه رشته محكمی از عوامل پایداری چون دین و ملیت با هم متحدند .

 

گرچه آنها در جمع خود به زبان و لهجه مادری سخن می گویند و به آداب و رسوم نیاكان خویش پایبندند اما همواره از اینكه مسلمان و ایرانی هستند به خود می بالند . یكی از دلایل تنوع چشمگیر ساكنان خراسان رضوی ،كوچ اختیاری و یا اجباری به سرزمین وسیع و حاصلخیز بوده است . در سفری از شمال به جنوب خراسان رضوی تنوع نژادی و گوناگونی گویش مردمان آن نواحی را به روشنی می بینیم . از جمله ویژگیهای فرهنگی مردم خراسان رضوی ، علاقه به موسیقی بومی است كه در جشنها و مراسم اجرا می شود.

 

 

با پراكندگی طوایف در استان خراسان رضوی ، شیوه های اجرای موسیقی نیز متنوع است . موسیقی كردهای شمال خراسان رضوی ، تركمنها ، بلوچها و شرق خراسان رضوی هریك به تنهایی حائز اهمیت است .به طور كلی آلات موسیقی خراسان رضوی عبارتند از ، دوتار ، سرنا، دهل ، دپ، قشمه، كمانچه ونی . بلوچها نیز در نواختن ساز قیچك از مهارت خاصی برخورداند .

 

بلوچها بیشتر در شرق و جنوب خراسان رضوی مستقرند و به فعالیتهای كشاورزی و دامداری مشغولند ، آنهامسلمان و غالبا اهل سنت هستند . مردان و زنان بلوچ نیز در استفاده از پوشاك سنتی خویش اصرار می ورزند . زنان بلوچ علاوه بر به كار گیری پارچه های گلدار ، در تهیه پوشاك سنتی خویش از هنر سوزن دوزی استفاده می كنند . گلدوزی ساده دور یقه ، آستین و جلیقه زنان و قیطان دوزی لباس تقریبا در میان عشایر و روستانشینان تمام نقاط خراسان رضوی رایج است .

 

[b]طوایف و گروههای دیگر در تركیب جمعیتی استان خراسان رضوی عبارتند از :[/b]

عربها در جنوب خراسان رضوی ، اسماعیلیان در حوالی بیرجند ونیشابور ، بختیاریها در نوخندان درگز ، هزاره ها در شمال و شرق خراسان رضوی ، تاجیكها در شرق خراان و مشهد ، حیدری ها در تربت حیدریه و جنوب خراسان رضوی و سیستانیها در شرق و جنوب خراسان رضوی.

 

اغلب مهاجرتهای داخلی استان منحصر به كوچ روستاییان به مراكز شهری است . شهر مشهد تقریبا از تمامی نقاط ایران و برخی كشورهای دیگر از جمله عراق و افغانستان مهاجر پذیرفته است . در شمالی ترین نواحی خراسان رضوی ، تركمنها زندگی می كنند ، آنها مسلمان و اهل سنت هستند و به زبای تركی و به لهجه تركمنی تكلم می كنند و بیشتر به كارهای كشاورزی ، دامداری و بافت قالیچه مشغولند . پوشاك مردان وزنان تركمن بسیار ظریف وزیباست .زیور آلات خاص تركمن ها برزیبایی پوشاك زنانه می افزاید .

 

 

كردها و تركها در منطقه وسیعی از نواحی شمال خراسان رضوی زندگی می كنند . تعدادهر یك از این دو گروه بسار بیشتر از تركمنهاست . مذهب این اقوام ، شیعه اثنی عشری است و به زبانهای تركی و كردی تكلم می كنند . تركیب جمعیتی شهرهای بجنورد ، شیروان ، قوچان ، اسفراین ، درگز و كلات علاوه برفارسی زبانان از این دو گروه شكل گرفته است . در این مناطق پوشاك مردان و زنان از ویژگیهای خاصی بر خوردار است كه آن را از بقیه نقاط خراسان رضوی متمایز ساخته است ظریفتیرین پارچه های ابریشمی در كارگاههای سنتی زاوین كلات بافته می شود . به كارگیری رنگهای قرمز ، زرد، صورتی و سورمه ای در این پارچه ها ، پوشاك محلی تركمنها ، كردها و تركها را به یك اثرهنری بدیع مبدل ساخته است

 

[b]آداب و رسوم ماه محرم در مشهد مقدس
مراسم و سنت‌ها پيرامون حادثه عاشورا و عزاداري امام حسين(ع) يك سري سنت‌ها و مراسم ميان مردم معمول است كه در طول سال و اغلب در دو ماه محرم و صفر و به ويژه در دهه عاشورا به آن عمل مي‌شود. آداب و سنن در مناطق مختلف جهان و حتي در شهرهاي مختلف ايران نيز متفاوت و متنوع است. سنت‌هاي رايج، گاهي پشتوانه‌اي ديني دارد و متكي به روايات و مستند به فقه و حديث است، و برخي هم از ابداعات و ساخته‌هاي مردم و تقليدهاي بي‌اساس است.[/b]

 

برخي از روايات مستند به فقه و حديث از اين قرار است: عزاداري و گريه بر امام حسين(ع)، نوحه‌خواني و مرثيه‌خواني، سينه‌زني ، برپايي مجالس در تكيه‌ها، حسينيه‌ها، خانه‌ها و مساجد، تشكيل هيئت‌ها در ايام محرم، نذر و احسان و صدقه و اطعام مردم براي سيدالشهدا، سقايي و چاي و آب و شربت دادن به مردم، ساختن حسينيه و تكيه، ياد حسين(ع) هنگام نوشيدن آب، پوشيدن لباس سیاه، سياه پوش كردن اماكن و گذرگاه‌ها و مساجد و حسينيه‌ها، راه انداختن دسته‌هاي عزاداري در خيابان‌ها، برپايي مراسم شام غريبان، برگزاري مجالس مقتل‌خواني و زيارت عاشورا، نذر براي آوردن كودكان خردسال به ياد علي‌اصغر(ع) در دسته‌هاي عزاداري، علامت‌ها و نخل‌ها، پختن آش نذري و سفره انداختن و اطعام عزاداران، زيارت رفتن، گراميداشت اربعين امام حسين(ع)، سر برهنه و پاي برهنه بودن در عزاي حسيني به ويژه عاشورا و اربعين.

 

 

[b]عزاداري سنتي
شيوه‌اي كه نسبت به زنده نگه داشتن ياد حادثه عاشورا و حماسه حسيني از ديرباز مطرح بوده و جنبه مردمي يافته است. اين شيوه شامل مرثيه‌سرايي، نوحه‌خواني، گريستن و گرياندن، تشكيل هيئت‌ها و دسته‌هاي سوگواري، سينه‌زني، ذكر مصيبت، مجالس وعظ و روضه‌خواني و... است. اين گونه شيوه‌ها چون با روح و جان و عاطفه ی شيعه آميخته است، هر چه بيشتر به آن رنگ مردمي مي‌بخشد و عامل جذب و تجمع و تشكل انبوه شيفتگان اهل‌بيت(ع) مي‌گردد.[/b]

 

[b]آغاز محرم در مشهد مقدس
هر سال با حلول ماه عزا و ماتم و در شب اول ماه محرم، در کنار همه ی تکایا و مساجد، مراسم باشكوهي در مهديه مشهدالرضا(ع) با حضور پيشكسوتان، مداحان، و اقشار مختلف مردم برگزار مي‌گردد. در اين شب پيشكسوتان و مداحان قديمي اهل بيت(ع) شروع محرم را با اين شعر اعلام مي‌نمايند:[/b]

محرم آمد و عيشم عزا شد
حسينم وارد كرب و بلا شد

 

سپس مراسم سينه‌زني و نوحه‌خواني و پس از سخن‌راني انجام مي‌شود و در پايان از محل موقوفاتي كه از طرف خيرين در نظر گرفته شده مدعوين با صرف شام پذيرايي مي‌شوند.

 

[b]مختصري از چگونگي وقف
وقف، نوعي صدقه جاريه است كه براي درازمدت، عموم مردم از آن بهره‌مند مي‌شوند و حتي پس از فوت واقف نيز، ثواب آن به روح او مي‌رسد. همواره افراد متمكن براي باقي گذاشتن خيرات، اقدام به وقف مي‌كردند و از همين رهگذر، مساجد، مدرسه‌ها، تكيه‌ها، آب انبارها، كتاب‌ها، بيمارستان ها و امور خيريه بسيار پديد مي آيد.[/b]

 

علاقه‌مندان به اهل بيت(ع) و ائمه(ع)، به ويژه محبان سيدالشهدا(ع) مال و املاك بسياري را در طول تاريخ براساس اين سنت حسنه، وقف اباعبدالله(ع) كرده‌اند كه درآمد حاصله از اين املاك صرف امام حسين(ع) و برپايي مجالس عزاي حسيني، نوحه‌خواني، بنا و تعمير حرم‌ها و بقاع متبركه، زاير و خدام آن حضرت، كمك به بينوايان و اطعام مستمندان و محرومان مي‌شود.

 

موقوفات امام حسين(ع) بودجه مردمي عظيمي است كه هميشه و همه جا پشتوانه زنده نگه داشتن نام و ياد عاشورا و اهل‌بيت(ع) بوده است. به بركت مجالس حسيني و تبليغات ديني كه در آن‌ها مي‌شود، اسلام و احكام الهي زنده مي‌ماند و جانبازي‌ها و ايثارگري‌ها حسين بن علي(ع) و يارانش، به مردم درس عزت و آزادگي مي‌دهد. و همين فرهنگ، سبب پديد آمدن مدرسه‌هاي عظيم و كتابخانه‌هاي غني و مساجد و حسينيه‌ها و مراسم پرشكوه گشته است.

 

در آنچه به موقوفات اباعبدالله(ع) و عاشورا مربوط مي‌شود، نكات جالبي وجود دارد كه مشاركت مردمي را در هزينه اقامه مجالس عزا براي آن حضرت مي‌رساند. امروز هم در شهر مشهد، افراد خیر و نیکوکار موقوفات فراوانی را تقدیم به ساحت اهل بیت علیهم السلام، علی الخصوص حضرت امام حسین(ع) و حضرت امام رضا(ع) می کنند

 

روز اول محرم معمولا در برخي از حسينيه و تكايا رسم بر اين است كه در دهه اول محرم و دهه آخر صفر، سه نوبت مجلس روضه خواني برگزار مي‌شود. صبح‌ها بعد از نماز صبح، عصرها تا نزديك غروب و شب‌ها بعد از نماز مغرب و عشا. قبل از شروع سخن‌راني، نخست ذکر مصیبت اجراء گرديده، سپس يك يا دو نفر از وعاظ كه ممكن است از ديگر شهرها و مشهد دعوت شده باشند، به مناسبت، روضه مي‌‌خوانند و پس از آن با گستردن سفره، مدعوين اطعام مي‌شوند.

 

 

[b]جامه سياه
رسم است كه در سوگ عزيزان، لباس سياه مي‌پوشند. در ايام محرم نيز عزاداران در عزاي سيدالشهدا(ع)، هم خود لباس سياه مي‌پوشند، هم مساجد و تكايا و سر در ساختمان‌ها را سياه پوش مي‌كنند. در این ایام تمام شهر مشهد سیاه پوش می شود. در اشعار محتشم كاشاني است:[/b]

اي عالمي سياه به تن، در عزاي تو
اي جان پاك آدم خاكي فداي تو
اي جن و انس، مويه‌گر اندر مصيبتت
اي خاص و عام گريان اندر رثاي تو

نقل شده چون امام حسين(ع) شهيد شد، زنان بني هاشم سياه پوشيدند و عزاداري كردند و امام سجاد(ع) براي سوگ و ماتم آنان غذا تهيه مي‌كرد(سفينه البحار، ج 1، ص 670)

 

[b]خطبه‌خواني شب عاشورا در بارگاه حضرت رضا(ع)
مراسم خطبه‌خواني در صحن انقلاب(عتيق) حرم مطهر ثامن الحجج(ع) هر سال دو بار برگزار مي‌شود؛ يك بار شب شهادت سالار شهيدان؛ و يك بار هم در شب شهادت ثامن‌الائمه امام علي بن موسي الرضا(ع). همچنين مراسم شام غريبان در شب بعد از ليالي مذكور، براي عرض تسليت به ولي‌نعمت مان ابوالحسن الرضا(ع). در اين مراسم كليه خدمه و حفاظ آستان قدس رضوي، جمع مي‌شوند و شمع به دست مي‌گيرند و مراسم خاصي در صحن انقلاب با حضور مردم و دسته های عزاداری برگزار مي‌كنند.[/b]

 

خدام شمع به دست در ابتدا دور تا دور صحن انقلاب مي‌ايستند؛ و در اين مراسم شخصيت‌هاي مختلف علمي و مملكتي حضور دارند. در ابتداي مراسم، عده‌اي از دربانان حرم رضوي با تشكيل دو صف و با در دست داشتن چراغ لاله‌هايي كه داخل آن شمع روشن كرده‌اند، دور تا دور صحن انقلاب را مي‌چرخند، مداحان هم ايام حزن و سوگ را به پيشگاه حضرت رضا(ع) تسليت مي‌گويند و با قرائت قسمتي از زيارت عاشورا مشغول عزاداري مي‌شوند.

 

[b]شهداي عاشوراي حرم رضوي
در ظهر عاشوراي حسيني سال 1373 كه زائران و مجاوران حرم مطهر حضرت رضا(ع) به عزاداري سالار شهيدان مشغول بودند، دست پليد نفاق، همه خشم و عصبانيت اسكتبار جهاني را در قالب بمبی قوی در كنار مضجع نوراني امام رئوف منفجر نمود كه عده‌اي را مجروح و تعدادي از دلدادگان در جوار مرقد نوراني حضرتش به فيض شهادت و لقاء شيرين يار راه يافتند، يادشان گرامي، روحشان شادمان باد.[/b]

 

 

[b]هيئت شام غريبان خدمه حضرت امام رضا(ع) در مشهد
مراسم شام غريبان، مانند خطبه دو بار در سال اجرا مي‌شود، يكي شب شهادت حضرت اباعبدالله الحسين(ع)، يك بار هم در شب شهادت حضرت امام رضا(ع) كه در اين دو شب حزن و اندوه، كليه خدمه آستان قدس رضوي اعم از خادم، كفشدار، دربان، نگهبان، حفاظ و فراش، در محل اداره مركزي آستان قدس (چهارراه شهدا) حضور بهم رسانيده و مشغول سوگواري مي‌شوند.[/b]

 

در اين جا هم چراغي روشن نيست و محوطه غير از نور چند شمع كاملا تاريك و غم‌انگيز است و به محض پخش آواي ملكوتي اذان، نمازجماعت پر صلابتي برپا مي‌گردد، سپس خدمه با در دست داشتن شمعي روشن و نظمي خاص به صورت دسته براي عزاداري و سوگواري و عرض تسليت به محضر ولي‌نعمتشان، به سمت حرم مطهر به راه مي‌افتند. مردم و زائرين ماتم‌زده از ساعتي قبل، مشتاقانه در دو طرف خيابان براي ديدن هيئت نوكران آقا امام رضا(ع) اجتماع نموده، با آنان همدردي و براي سلامتي خادمين حضرت رضا(ع) صلوات مي‌فرستند.

 

[b]نذورات
یکی از آداب و رسوم زیبای مردم مشهد در این ایام، انجام نذورات و مبرات می باشد. این موضوع با توجه به حضور گسترده ی هیات عزاداری از سراسر استان و کشور، صحنه هایی زیبا از عشق و دلدادگی مردم شهر بهشت به ساحت قدسی حضرت اباعبدالله الحسین(ع) به نمایش می گذارد. از گذشته های دور، مردم مشهد میزبان دسته های عزاداری در منازل خود بودند.[/b]

 

دسته های عزاداری مخصوصاً از شهرهای اطراف به مدت دو روز و بیشتر در منازل شخصی مشهدی ها ساکن می شدند و صاحبخانه خود را موظف به خدمت گذاری به آنان می دانست. برپایی ایستگاه های صلواتی در مسیر دسته های عزاداری، پهن کردن سفره های نذری و پذیرایی با غذاهایی همچون شله، حلیم و ... ، انجام خدمت به هیات های عزاداری در طول مسیر دسته ها همچون توزیع آب، کمک به ایستگاه های صلواتی، و .. از جمله ی این امور می باشد که هنوز هم رواج دارد.

اما مقصد غالب دسته ها و هیات ها در روز تاسوعا و عاشورا، حرم مطهر حضرت ثامن الحجج(ع) است. عزاداران در این دو روز در قالب دسته های عزاداری از خیابان های منتهی به حرم مطهر وارد صحن و سرای رضوی شده و پس از عرض ارادت به ساحت ملکوتی امام مهربانی ها، از صحن خارج می شوند.