مرگ روزمره

[bOoOoOy]

هانری لوفور
۱) تجربه مرگ از درون زندگی روزمره ما به بیرون پرت شده است. ما دیگر مردگان را نمی بینیم، گورستان ها، محل های شستن اجساد (غسال خانه ها) و سردخانه ها از جلوی چشمان ما دور شده اند. در واقع، ما مردگان واقعی را نمی بینیم بلکه آن چیزی که می بینیم، بازنمایی مردگان در تصاویر تلویزیونی است.

به دلیل پیشرفت های بشری در حوزه پزشکی و نیز رشد فرآیندهای متمدن شدن، مردگان از واقعیت به «تصویر» تبدیل شده اند. کمتر اتفاق می افتد که جسدی را دیده باشیم. مردگان طی یک فرآیند شبه بوروکراتیک، سریعا از مناظر عمومی جمع آوری می شوند و به دورترین مناطق بیرون از شهر برده شده و توسط کارگرانی حرفه ای و مخصوص، آماده خاکسپاری شده و به گونه ای پوشیده دفن می شوند. والدین تا می توانند کودکان را از گفتن واژه «مرگ» برحذر می دارند، آنها را به مراسم خاکسپاری نمی برند و به بهانه تاثیرات بد روانی از کنار مردگان دورشان می کنند.

اما در گذشته، مرگ به گونه ای تجسدیافته و ملموس در زندگی روزمره افراد حضور داشته است. گورستان ها نه مکان هایی دور افتاده از شهر بلکه مکان هایی درون شهر بودند و افراد می توانستند اجساد را تجربه کنند. از سویی دیگر، در قرون گذشته، انسان ها امکانات ناچیزی برای تسکین دردهای خود داشتند و فرآیند بیماری های آنها تا مردن به وسیله داروهای تسکین بخش یا اتاق های پنهان در بیمارستان ها غیب نمی شد. افراد در میان اقوام و نزدیکان خود درد و رنج پیش از مرگ را تحمل می کردند و همه شاهد دردهای آنها بودند.

امروزه افراد «به یک باره» می میرند. مرگ تبدیل به «رخداد»ی غیرمنتظره شده است که دیگران را غافلگیر می کند؛ به این خاطر که فرآیند مرگ از جلوی چشم همه و حتی خود بیمار پنهان می شود. داروها و صنعت پزشکی، مرگ را تبدیل به رخداد کرده اند. از سویی دیگر، مناسبات پیچیده شهری نیز در این امر بی تاثیر نبوده اند. زندگی شهری خالق نوعی خاص از امراض و شیوه های مردن شده است. امروزه در همه جا می خوانیم که سکته های قلبی و مغزی مهم ترین عامل مرگ ومیرها هستند. افزایش سکته های قلبی و مغزی در دوران جدید بی شک محصول شهرها و مناسبات شهری است. صف های طویل بیماران منتظر جراحی قلب در بیمارستان های شهرهای بزرگ از واقعیت تاثیر نوع زندگی در نوع مرگ خبر می دهند.

مرگ بدون درد، آرام تر و رخداد گونه، منجر به پوشیدگی مرگ از زندگی روزمره ما شده است. نوربرت الیاس در این باره می نویسد: «آنچه قطعی است، این است که در قرون وسطی به نسبت روزگار ما، به شیوه ای آشکارتر و پربسامدتر سخن از مرگ و مردن می رفت. ادبیات عامیانه آن روزگار بر این امر گواهی می دهد». آنچه مشخص است این است که در مقایسه با اکنون، مرگ در گذشته چندان پوشیده و درپرده نبود بلکه وجهی فراگیرتر و مانوس تر داشت. امروزه ما با تصویر مرگ روبه رو هستیم. تلویزیون، تصاویری از کشته شدگان یا مردگان را از سراسر دنیا مخابره می کند؛ مردگانی که محصول خشونت ها و حوادث طبیعی اند یا فیلم های سینمایی پر زد و خورد و خشن که نشان می دهند افراد زیادی در آن به راحتی می میرند. این نوع مواجهه ما با مرگ (بازنمایی شده) مهم ترین نقش را در تقویت حس نامیرایی ما بازی می کند.

تجربه با واسطه ما از مرگ، به سبب تصویر، برانگیزاننده این باور برای ماست که مرگ «دور» از ماست و در جایی دیگر یا مجازی، رخ می دهد. در حقیقت پنهان شدن مرگ در زندگی روزمره و انعکاس آن در تلویزیون در میانه هزاران هزار تصویر تخدیر کننده دیگر (در قالب سریال ها، سرگرمی ها و...) بودن مرگ را غیرباورتر می سازد.

ایمنی ما در برابر خطرات غیرمترقبه طبیعی و تهدیدهای جانی مرسوم در گذشته، هم به (پروژه) سکولاریسم (کاهش باور به دین) کمک کرده است و هم منجر به افزایش عمر افراد شده است. با طولانی تر شدن زندگی، مرگ به تاخیر می افتد. در این حال، دیگر منظره مردن و افراد مرده دیگر، امری عادی و پیش پا افتاده نیست. دنیای جدید با ساختن این باور (مرگ برای پیری است)، در واقع تجربه مرگ را هم به مثابه یک تجربه عینی کاهش داده است و هم به مثابه یک تجربه ذهنی. افراد دیگر تا جوان اند و از متوسط عمر دور هستند، به مرگ نمی اندیشند؛ اگر هم بیندیشند، اندیشه آنها اشکال فانتزی پیدا می کند. عدم اندیشیدن به مرگ کاملا مبتنی است بر تسلط تکنولوژیک بر واقعیت با بهره گیری از دستاوردهای مبهوت کننده علوم طبیعی نوین.

این عدم اندیشیدن گویای این نکته نیز هست که نیاز به اندیشیدن به مرگ از میان رفته است. مرگ در نظر پیشینیان، اسطوره ای بود که برای دردها، فقدان و نیز ندانسته های آنها پاسخی آرامش بخش دست و پا می کرد. علم مدرن با صورت بندی جهان بینی تازه درباره منشأ حیات و چگونگی کارکرد آن و نیز کاستن بسیاری از دردها و فقدان ها، مفهوم مرگ را تغییر داده و نیاز به اندیشیدن به آخر را کمرنگ ساخته است. همان گونه که مشخص است، تغییر در نوع زندگی انسان ها در طول تاریخ، بینش آنها را نسبت به مرگ تغییر داده است. این به این معناست که تجربه مرگ به عنوان یکی از عناصر زندگی روزمره، از منطق حاکم بر کلیت زندگی روزمره پیروی می کند.

در این حال، اگر یکی از مهم ترین دغدغه های مطالعات فرهنگی را فهم سویه های سلطه در لایه های پنهان کنش های روزمره بدانیم، توجه به ایدئولوژی های مستتر در تجربه مرگ، یکی از وظایف نگاه مطالعات فرهنگی به این عنصر مهم در زندگی روزمره است.

۲) منطق زندگی روزمره به تجربه مرگ نیز سرایت کرده است. بهشت زهرا نمونه عالی این نفوذ است. بهشت زهرا به عنوان تجسد مکانی تجربه مرگ، براساس منطق حاکم بر تمام عناصر زندگی روزمره مدرن عمل می کند؛ روزانه صدها جسد را به صورت کامپیوتری ثبت کرده، با بهره گیری از مکانیسم منظم آ مبولانس، مرده شورخانه و غسل، کفن، روحانی متصدی نماز میت (که در اتاقکی در انتظار مرده ها نشسته اند و به نوبت جا عوض می کنند) و قبرهای از قبل آماده شده، نظم حاکم بر سیستم را تا لحظات آخر بودگی فرد روی زمین، حتی بر جسد او تحمیل می کنند.

نکته جالب در اینجاست که بهشت زهرا در ایران یکی از منظم ترین ادارات است. بوروکراسی در آنجا بهتر از هر اداره و وزارتخانه ای عمل می کند و معمولا مراجعان، راضی اند. شاید این مسئله بدین خاطر باشد که هدف مشخص است و نیازی به پارتی بازی نیست. در بهشت زهرا همه می دانند که چه کاری باید انجام دهند و تا پایان مسیر، کارها مشخص است. انضباط بر بدن هایی اعمال می شود که صامت اند و برای همین مشکلی درست نمی کنند؛ کسی از آنها به دنبال پارتی بازی برای راه افتادن کارهایش نیست، تو صف نمی زند، رشوه نمی دهد، شکایت نمی کند و.... همراهان مرده نیز آ نقدر درگیر دلشوره و ترس شخصی، فضای خاص قبرستان و غم ازدست دادن هستند که توانایی اختلال در نظم سیستم را ندارند. در واقع بهشت زهرا اتوپیای ادارات ماست. اگر در شهرهای ما سازمان عقلانی کاریزماتیک یا سنتی حاکم است، در بهشت زهرا عقلانیت معطوف به هدف، به بهترین نحو جلوه گر می شود. در این میان، آنچه در بهشت زهرا بازتولید می شود، بیش از آنکه احساس ترس از مرگ، ایمان به خدا و... باشد، قدرت نهادهای متصدی کفن و دفن و نظام پزشکی است.

نظام پزشکی چنان تصویر غلوآمیزی از خود در اذهان عمومی ساخته است که به افراد، نوعی از حس نامیرایی بخشیده است. افراد حتی در درون قبرستان ها هم دل به امید تکنولوژی پزشکی بسته اند و مرگ خود را باور ندارند؛ برای همین است که تا از فضای قبرستان فارغ می شوند (معمولا هنگام نهار در یک رستوران مجلل) مراسمی را که قرار بود برای آنها حزن انگیز و عبرت آموز باشد، به کارناوالی جهت خنده و شادی با دوستان تبدیل می کنند.

ارجاع علت مرگ از سوی بازماندگان به یک عامل پزشکی ـ درمانی و دورشدن از پایان عمر به مثابه یک علت خودبنیاد مورد قبول درگذشته، از دیگر جلوه های قدرت گفتمان پزشکی است.

۳) تکنولوژی مدرن تجربه مرگ را نیز همچون دیگر عناصر زندگی روزمره در بر گرفته و سیستم اقتصاد، تجربه مرگ را مورد هجوم قرارداده است. این گونه القا می شود که صنعت پزشکی می تواند جلوی مرگ شما را بگیرد. اقتصاد، این بار در هیات صنعت پزشکی از ترس از مرگ افراد بهره برده و با استفاده از تبلیغات به واقع اقتصادی (و به ظاهر پزشکی) فوبیای مرگ را به گونه ای دروغین تشدید می کند. درواقع این فوبیای دروغین است که جایگاه پزشکی و بیمارستان را در زندگی روزمره شهرنشینان تا بدین سان ارتقا بخشیده است.

فوکو در کتاب «زایش درمانگاه» سعی می کند به چگونگی ایجاد «گفتمان پزشکی» در دنیای جدید و ارتقای جایگاه پزشکی در زندگی روزمره توجه نشان دهد. فوکو با شیوه تبارکاوی نشان می دهد که در پزشکی قرن هجدهم، آنچه اهمیت داشت، طبقه بندی بیماری ها بود. پزشک در آن دوره سعی می کرد هر بیماری ای را درون یک طبقه بندی خاص جای دهد و براساس جایگاه آن طبابت کند. بنابراین، فرد بیمار در این معادله پدیده ای حاشیه ای محسوب می شد و پزشک ابتدا بیمار را در تشخیص مرض فاقد اهمیت می شمرد و در پی آن بود تا موضع و جایگاه بیماری را در طبقه بندی پزشکی کشف کند. در نیمه دوم قرن هجدهم، ناگهان مناسبات میان نوع بیماری و ارتباط آن با ارگانیسم خاصی که بیماری در آن استقرار دارد، اهمیت خاصی یافت؛ به عبارتی دیگر کالبد بیمار اهمیت یافت.

از نظر فوکو، همان گونه که جنون و دیوانگی موضوع علم روانپزشکی شد، مرگ نیز به علم پزشکی جهتی تازه بخشید. درواقع تضاد میان قدرت پزشک با ناتوانی و مرگ بیمار، گفتمان جدید پزشکی را سامان داد. از نظر او در پزشکی جدید، سوژه پزشک در برابر ابژه بیمار قرار گرفت و بدن بیمار بعد از مرگ تبدیل به موضوع تجربی شد. روش شناسی این دانش نوین، آناتومی ای بود که با جسم بی جان انسان سروکار داشت. دراین راستا، مرگ سرآغاز تکوین معرفت به شمار می رفت؛ برخلاف قرن هجدهم که نه تنها مرگ پایان زندگی محسوب می شد بلکه پایان بیماری و محدودیت ها نیز بود. درواقع در پزشکی جدید، جسم مرده، ابژه ای است برای شناخت بیشتر از طریق کالبدشکافی و آناتومی. این نکته بدین معنا نیست که شیوه کالبدشکافی یا آناتومی، منجر به تغییر جایگاه پزشکی شده است بلکه به این معناست که پزشکی جدید، نتیجه برقراری رابطه ای جدید در گفتمان پزشکی است که میان چندین عنصر مجزا پدیدار شده است. بعضی از این عناصر به جایگاه پزشکان مربوط می شد، برخی دیگر به موقعیتی نهادی و تکنیکی که پزشکان از دریچه آن سخن می گفتند ارتباط داشت و برخی هم به مقام پزشکان به عنوان فاعل شناسا. فوکو معتقد است که این رابطه میان عناصر مختلف، به وسیله گفتمان پزشکی ایجاد می شود. در واقع گفتمان پزشکی است که به مثابه کردار میان همه این عناصر، منظومه ای از روابط را برقرار می کند و دائما از آن استفاده کرده و بر قدرت خود می افزاید. در واقع راهکارها و عملکردهای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی درمانگاه ها در ارتباط با حوزه های قدرت در متن جامعه پیوند یافت. ادراک پزشکی ماهیتی اجتماعی حاصل کرد و از عرصه بیمارستان ها به متن جامعه راه یافت و دانش پزشکی با بافت اجتماعی قدرت در هم آمیخت. به راستی که در رسانه ها و به خصوص تلویزیون با انواع برنامه های پزشکی و کارشناسان رنگارنگ سلامت ترس از بیماری و بالطبع مرگ بازتولید شده و این یکی از مهم ترین عناصری است که در شکل دهی گفتمان پزشکی جدید نقش بازی می کند. همواره این گونه تصویر می شود که پزشکان می توانند مرگ را به تاخیر بیندازند؛ درحالی که آنها تنها قادرند به حفظ مصنوعی حیات منجر شوند. همان گونه که گادامر می نویسد، پزشکان با طولانی کردن مصنوعی حیات در واقع به طولانی کردن مرگ دست می زنند. بسیاری از بیماران را دیده ایم که مدت های مدیدی را در بیمارستان سپری کرده اند و در نهایت مرده اند. آنها در واقع تنها به چرخش مالی گفتمان پزشکی خدمت رسانده اند. نکته جالب اینجاست که بیماران و نزدیکان شان بعد از تحمل دردها و رنج های طولانی (تجربه مرگ طولانی) از عاملان همین درد و رنج طولانی (تکنولوژی پزشکی) ملتمسانه می خواهند که به این وضعیت پایان دهند و مرگ را به بیمار هدیه کنند. بیمارستان ها با وجود تلاش صادقانه شان در زندگی بخشیدن به بیماران، در کار ترتیب دادن مرگ اند. این نکته به معنای نفی خدمات پزشکی به انسان نیست بلکه بر این مسئله تاکید دارد که چگونه گفتمان پزشکی در زندگی روزمره جدید، تا بدین حد قدرت یافته و افراد را به خود وابسته کرده است. همان گونه که فوکو می نویسد، این قدرت ناشی از مجموعه روابط گفتمانی حول و حوش واقعیت مرگ است.

۴) مرده ها را چندی است که در تهران با مرسدس بنزهای آخرین سیستم حمل می کنند، چرا؟ شاید به این خاطر که زنده ها را همچنان با بدترین اتومبیل ها حمل می کنند. تصویر قبلی ما از نعش کش ها، اتومبیل ها و انسان هایی بودند با رنگ های پریده، ماشین هایی قدیمی و آدم هایی معمولا عصبی و محروم. این تصویر امروزه عوض شده است، اما به نظر می رسد که راه زیبایی شناسانه کردن مرگ این نباشد. معمولا برای این کار در کشورهای پیشرفته دنیا از تئاتر، ادبیات و سینما استفاده می شود نه از بنز. سوارکردن اجساد در درون اتومبیل های آخرین سیستم از همان منطقی پیروی می کند که گرفتن سمینار و یادبود برای بزرگان و دانشمندان بعد از مرگ آنها.

۵) نظام «تمایز» آن گونه که پیر بوردیو بدان می پردازد ـ در تجربه مرگ نیز بازتولید می شود. به عبارت دیگر، افراد از طریق نوع تجربه مرگ شان خود را از دیگران متمایز می سازند. آنها درواقع با بهره گیری از مناسبات مرگ به کسب منزلت اجتماعی و تعیین طبقه خویش دست می زنند. چگونگی مراسم ختم، امروزه در بخش قابل توجهی از طبقه متوسط شهرنشین، ابژه ای قابل توجه برای درک منازعات اجتماعی است. مکان مسجد و اینکه در چه منطقه ای از شهر باشد، عنصر بسیار مهمی در کسب منزلت اجتماعی برای خانواده متوفی است. مسجدها در این گونه مراسم با تغییر کاربری، محتوایی همچون سالن های جشن و عروسی پیدا می کنند و پرمراجعه و معروف بودن آنها نقش قابل توجهی در ارزش گذاری اجتماعی پیدا می کند. مسجد امیرآباد، مسجد نور (میدان فاطمی) و میدان کاج سعادت آباد ازجمله این مسجدهاست. هر خانواده ای بتواند در این دسته مسجدها، مراسم ختم متوفای خود را برگزار کند، جایگاه منزلتی بالاتری پیدا می کند. از دیگر عناصر مهم منزلت بخش در مراسم ختم، دسته گل هاست. حجم، تعدد، تنوع، قیمت و صاحب اسم و رسم بودن افراد و شرکت های فرستنده دسته گل ها، در ارزش گذاری اجتماعی جایگاه قابل توجهی دارد.

نظام تمایزبخش به غیر از خانواده و بازماندگان متوفی، بر خود مردگان نیز اعمال می شود. امروزه بهشت زهرا، طبقه بندی شده است؛ قطعه شهدا، هنرمندان، خبرنگاران، خانواده شهدا و....طبقه بندی اجتماعی ـ فرهنگی زندگان به ساحت مردگان نیز سرایت کرده و آنها نیز دسته بندی شده اند. این اتفاق بی شک محصول خواست زندگان بوده است. زنده ها از این بابت که مرده شان در کدام قطعه و در چه طبقه فرهنگی ـ اجتماعی ای مدفون شده باشد، برای خود منزلت اجتماعی دست و پا می کنند. در گذشته افراد از طریق داشتن مقبره های خانوادگی ارزش گذاری می شدند اما امروزه با تغییر در مناسبات اجتماعی و اهمیت یافتن سبک زندگی، طبقه بندی های فرهنگی ـ اجتماعی برای طبقه متوسط، ارزشمندتر می نمایاند. مقبره های خانوادگی، طبقات اقتصادی را نشان می داد و افراد سعی می کردند با داشتن این نوع قبور طبقه اقتصادی خانواده خود را از دیگران متمایز سازند. در دوره جدید با افول محوریت اقتصاد در طبقه بندی های اجتماعی و جامعه شناسانه و اهمیت یافتن سبک زندگی به عنوان شاخصی اجتماعی ـ فرهنگی، مقبره های خانوادگی اهمیت خود را به اشکال جدید داده است. این تحول را در گرافیک روی سنگ های قبرستان و تغییرات آن در سالیان اخیر، به خوبی می توان ردیابی کرد.

۶) به طورکلی می توان گفت که تجربه مرگ همچون دیگر تجربیات زندگی روزمره در دنیای جدید، زنانه شده است. این اتفاق ـ همان گونه که باکاک درمورد زندگی روزمره توضیح می دهد ـ محصول مصرف گرایی مدرن و تغییر نقش های کلیشه ای زنان و مردان در زیست جدید است. اهمیت یافتن نوع پذیرایی در مراسم ختم و ظهور نمادهای زیبایی شناسانه در این گونه مراسم، گویای این وضعیت تازه است. عکس های رنگی و متنوع با طرح های گرافیکی جذاب از مردگان، صحنه پردازی و چینش مکان های برگزاری مراسم هماهنگ با طرح های دکوراسیون داخلی، تزئینات قابل توجه روی خوراکی ها (حلوا، خرما و...) و نیز تنوع در غذاها و نوشیدنی ها در این گونه مراسم از جمله مهم ترین مظاهر زنانگی در تجربه مرگ است. از سویی دیگر، تجربه مرگ به سمت یکسان سازی و غیرسیاسی شدن پیش رفته است. مداحان و واعظان در مراسم عزاداری از پرداختن به مسائل سیاسی (به خواست بازماندگان) اجتناب می کنند و به گونه ای یکسان تنها با تغییر نام متوفی در پایان اجراهایشان مجالس را برگزار می کنند. در واقع می توان گفت که مراسم عزاداری معمولا به صورت فرمال و غیرسیاسی برگزار می شود و ما با نوعی «صنعت ختم سازی» مواجه هستیم. در این صنعت از مسجد گرفته تا واعظ و مداح با قیمت هایی از پیش تعیین شده، در زمان هایی مشخص و دقیق، سخن ها و اشعار یکسان و هم شکلی را ارائه می دهند و برای آنها، شخصیت متوفی و خانواده او اهمیت چندانی ندارد. واعظان بدون توجه به سبک زندگی متوفی، او را عاشق اسلام و اهل بیت معرفی کرده و برای شادی روح او از حضار طلب صلوات و فاتحه می کنند. این یکسان سازی، بازتاب زیست همسان شده طبقه متوسط شهری در ایران است؛ همسان سازی ای که بی شک محصول نظام مصرفی اقتصادی و فرهنگی آنهاست. خواندن حجم زیادی از نام های خانوادگی در پایان مراسم عزاداری از سوی واعظان، در واقع حد اعلای ساختار تقلیل یافته به فرم در این گونه مراسم است، اسامی ای که امروزه در همه جا و به گونه ای بی ارجاع حضور دارند و همه به دنبال ثبت آنها در جایی هستند؛ حتی ثبت روی آگهی های تسلیت.