کاروانسرای خانات در دل تهران

[# αпGεʟ]

چهارراه مولوی، خیابان صاحب جمع، میدان امین السلطان. اینجا جایی است كه مجموعه ای تاریخی و فرهنگی را بنام كاروانسرای خانات در دل خود جای داده است.

---

كاروانسرای خانات با قدمتی بیش از یك قرن، از نخستین كاروانسراهای درون شهری تهران بود كه  بدون هیچ گونه تخریب و ویرانی با مرمت و بازسازی مالكان شخصی همچنان به حیات خود ادامه می دهد. این كاروانسرا با مساحت 10هزار مترمربع با الهام از معماری باغ های ایرانی شكل گرفته كه 52 حجره را در محوطه خود جای داده است، بدین گونه كه در هر ضلع كاروانسرا، 13 حجره وجود دارد كه امروزه در اجاره عمده فروشان خشكبار است. صحن كاروانسرا همچنین دارای دو ایوان است كه یكی از آنها در شرق به ورودی بزرگی راه می یابد و دیگری در غرب محوطه به ورودی دوم كاروانسرا می رسد. در دو سوی ورودی اصلی نیز حجره های بزرگی قرار دارند كه به بازار و میدان سابق امین السلطان كه امروزه چیزی از آن باقی نمانده منتهی می شوند.
درمورد وجه تسمیه كاروانسرا به اسم خانات شاید بتوان گفت وجه تسمیه آن به دلیل وجود حجره های زیاد كاروانسرا باشد زیرا که خان به معنای حجره است و خانات نیز به معنی حجراتمی باشد.
ساخت کاروانسرای خانات را به اواخر دوران ناصرالدین شاه قاجار و سالهای حدود 1300 هجری قمری نسبت داده اند. لازم بذکر است در نقشه تهران که در سال 1309 ه ق توسط نجم الملک تهیه شده ، عمارت کاروانسرا وجود دارد.
کاروانسرا در جوار جاده برون شهری تهران یعنی «جاده حضرت عبدالعظیم» بنا گردید. (که از خارج بافت تهران قرار داشت) تا اواسط سلطنت ناصرالدین شاه تهران هنوز در حصار صفوی که در سال 961قمری بنا گردیده بود، محصور بود .

درمورد وجه تسمیه كاروانسرا به اسم خانات شاید بتوان گفت وجه تسمیه آن به دلیل وجود حجره های زیاد كاروانسرا باشد زیرا که خان به معنای حجره است و خانات نیز به معنی حجرات می باشد

خیابان امیر کبیر و خیابان ری و خیابان مولوی و خیابان وحدت اسلامی اضلاع حصار تهران را در جهات اربعه تشکیل می دادند و در این زمان حصار قدیمی تهران خراب و حصار جدیدی ناصری گرداگرد آن ساخته شد و بدین ترتیب ضلع جنوبی حصار از خیابان مولوی به خیابان شوش تغییر کرد و با توسعه شهر کاروانسرای خانات داخل تهران افتاد.
اراضی آن محدوده در سال های پایانی دوره ناصری تا اواخر قاجار به امین السلطان تعلق داشت. (صدر اعظم پادشاهان ناصرالدین شاه ، مظفرالدین شاه و محمد علی شاه.)
کاروانسرای خانات در همین اراضی و ضلع شرقی میدان امین السلطان احداث گردید.بنا در سال 1357 دچار حریق شد و ورودی های غربی و شرقی در آتش سوزی مسدود شد. و سپس کاروانسرا به بنگاه و بعد به انبار تغییر کاربری داد.
مرمت و بازسازی كاروانسرا
کاروانسرای خانات توسط موسی خان امین الملک در سال 1329 ه ق به آقای سید علی اردهالی واگذار و سپس در اختیار سید جعفر اردهالی و در نهایت محمد اردهالی (بعلاوه جمعی از مستاجران و خرده مالکان) قرار داشت.
عمارت کاروانسرای خانات، بزرگترین بنا در نوع خود در داخل بافت مرکزی شهر تهران و همچنین داخل بافت تاریخی بوده که فاقد حریم مصوب می باشد.

کاروانسرای خانات در همین اراضی و ضلع شرقی میدان امین السلطان احداث گردید.بنا در سال 1357 دچار حریق شد و ورودی های غربی و شرقی در آتش سوزی مسدود شد. و سپس کاروانسرا به بنگاه و بعد به انبار تغییر کاربری داد

در مهرماه سال 1382، كاروانسرای خانات به عنوان بخشی از تاریخ پایتخت كه یادآور دوران پرشكوه رونق بازرگانی بود به پیشنهاد سازمان میراث فرهنگی در آثار ملی به ثبت رسید و مرمت و بازسازی كاروانسرا با پیشنهاد خانواده اردهالی یكی از مالكان خصوصی كاروانسرا كه مدیریت آن مكان را بر عهده دارد و تحت حمایت شهرداری منطقه 12 و سازمان میراث فرهنگی در اواخر خرداد 1382 آغاز و در اسفند 1387 به انجام رسید.

بعد از ثبت جهانی نوروز در سال 1388 با همكاری سازمان میراث فرهنگی و شهرداری منطقه 12، برای نخستین بار جشن ملی عید نوروز به مدت دو سال (سال های 89 و 90) در این كاروانسرا برپا شد.
شهرداری به كاروانسرا خانات خیلی لطف داشته و تورهای گردشگری را برای بازدید به این مكان می آورند. اردهالی همچنین بعد از بازسازی كاروانسرا، سفره خانه ای به سبك و سیاق قدیم در این مكان برپاکرد در سفره خانه، برنامه های قصه گویی و نقالی قرارداد تافرهنگ و هویت مان را زنده نگه داریم.
فضای بیرونی کاروانسرای خانات که ایوان بیرونی اطراف دیوارهای کاروانسرا را تشکیل می‌داد، اکنون تبدیل به دکان‌های فروش حبوبات و گیاهان دارویی و ادویه شده است. شیروانی‌های فلزی و تغییراتی که در فضای بیرونی انجام شده معماری بیرونی کاروانسرا را از میان برده است و تنها فضای داخلی کاروانسرا بازسازی و احیا شده است.
آنها که پیش‌تر تا یک دهه قبل به کاروانسرای خانات رفت‌وآمد داشتند، جنگ خروس‌ها را در برابر در بزرگ کاروانسرای قدیمی به خاطر دارند. حتی نام کوچه‌مرغی‌ها را به یاد می‌آورند. آن روزها همه از معامله پرندگان و حیوانات در این نقطه از شهر آگاه بودند. کاروانسرای خانات ولی در همهمه این شهر جان سالم به در برد. آنها که بر سر جنگ خروس‌ها شرط می‌بستند ورودی کاروانسرا را تخلیه کردند و از کوچه مرغی‌ها هم دیگر خبری نیست.