زبان و ادب فارسی در ژاپن‏ !

[∆ MeRzaD ∆]

دکتر موریو فوجی از برجسته ترین اساتید بخش فارسی دانشگاه توکیو است. او نقش مؤثری در ترویج زبان پارسی و فرهنگ ایرانی ایفا کرده است...




دکتر موریو فوجی از برجسته ترین اساتید بخش فارسی دانشگاه توکیو است. او نقش مؤثری در ترویج زبان پارسی و فرهنگ ایرانی ایفا کرده است. مقاله ای که پیش روی شماست ترجمة مقاله ای است که دکتر موریو فوجی در مجلة شرق (Orient) به زبان انگلیسی نگاشته است و به پژوهشهایی که در باب زبان پارسی از دهة ۱۹۲۰ تا ۱۹۸۰ در ژاپن صورت گرفته می پردازد.
رویکرد زبان شناسانه به «فارسی مدرن (فارسی جدید) و ادبیات آن در ژاپن، تحقیق در مورد زبان و ادب فارسی عصر اسلامی، از اوایل دهة ۱۹۲۰ با تحقیقات آکادمیک یکی از اساتیدی که علاقة زیادی به زبان شناسی تاریخی داشت آغاز شد. کتاب ملاحظاتی به تاریخ ادب فارسی (۱۹۲۲) به قلم «شیگرو آراکی» زبانشناس، شاگرد ویلیام جکسون استاد زبانهای ایرانی و سانسکریت دانشگاه کلمبیا، اولین معرفی مدون ادبیات فارسی به مردم ژاپن محسوب می شود. آراکی در این کتاب، برای اولین بار در ژاپن، مروری تاریخی بر زبان و ادب فارسی از دوران قبل از اسلام (هخامنشیها) تا عبدالرحمن جامی، آخرین شاعر فارسی عصر تیموریان، عرضه کرده است. آراکی همچنین مطالبی در مورد رباعیات عمر خیام (۱۹۲۰) به زبان ژاپنی به چاپ رسانده است.
تحقیق زبانشناسانة ژاپنی ها در مورد زبان فارسی در عصر اسلامی (فارسی جدید) در مقایسه با تحقیقات انجام گرفته مربوط به دوران ماقبل اسلام، ضعیف بوده است. به عنوان مثال، مرور زبان فارسی در تقویم تاریخ توسط آتسوجی آشی کاگا (۱۹۶۴) و رویکرد کیگونودا به «فارسی جدید» (۱۹۸۸)، تحقیقات ارزشمندی هستند که بر برخی ابعاد زبانشناسانه تأکید ورزیده و ساختار دستوری «فارسی جدید» را بر مبنای زبانشناسی و از زاویه ایرانشناسی معرفی کرده اند. به هر حال «فارسی جدید» به خودی خود موضوع اصلی این گونه تحقیقات نبوده است.
در این زمینه لازم است به کار کامتارتویاگی اشاره شود. یاگی با تجربه ای که در زمینة زبانشناسی داشت، مطالعات و تحقیقاتی جدید در زبانشناسی با تأکید بر «فارسی جدید» (فارسی کلاسیک و جدید در دورة اسلامی) و ادبیات آن ارائه کرد. در مقالات او برای اولین بار تحلیل مدنی از موضوعات زبانشناسی فارسی جدید ظاهر شد، مانند «زبان محاوره ای فارسی معاصر» (۱۹۵۹)، «اصول واژه های قرضی فارسی مدرن» (۱۹۶۴)، «تحقیق واژگانی در کتب درسی رسمی فارسی جدید» (۱۹۶۴).
بررسیهای آکادمیک یاگی در مورد ادبیات فارسی مانند «ترجمة دیگری از گلستان» (۱۹۵۳) و «مجموعه ای از ادبیات داستانی: دورنما و شعبه های داستان فارسی» (۱۹۶۱) بخوبی رویکرد ژرف و کاملاً علمی او را به کتابهایی که در مورد «فارسی جدید» نگاشته شده اند توضیح می دهد. با مقالات او تحقیق آکادمیک در مورد ادبیات فارسی، در معنای خاص آن، آغاز شد و شکل گرفت.
در خصوص رویکرد زبانشناسانه به متون ادبی فارسی لازم است به تحقیق ایچی ایموتو در مورد نظم شاهنامه خوانی اشاره شود که تحقیقی بهره مند از شیوه های علمی بوده است (۱۹۵۹)
مقالة مشروح شوجی ماتسوشیتا با عنوان «لهجة تهرانی» (۱۹۷۰) اولین گام در ژاپن برای شناخت لهجه های زبان فارسی بوده است. تحقیق میدانی کوجی کامی اوکا در مورد «لهجة لارستانی» (کامی اوکا، یامادا ۱۹۷۹) را باید به عنوان اصیل ترین مشارکت اساتید ژاپنی در این زمینه دانست.
زبانهای افغانی (پشتو و دری) اضافه بر زبان فارسی توجه خاص اساتید دانشگاهی ژاپنی را به خود جلب کرده اند. بعد از مطالعات تاکیشی کاتسو فوجی در مورد مردم پشتو و زبان آنها (۱۹۶۴) اولین کتاب کامل دستور زبان پشتو در ژاپن توسط تتسو ناواتا (۱۹۸۵) که متخصص زبانهای افغانی بود تألیف شد.
معرفی «فرهنگ ایرانی» از طریق ترجمة متون ادبی کلاسیک فارسی از ابتدای آشنایی با فرهنگ ایرانیان، عمر خیام مورد توجه ویژة اساتید ژاپنی قرار گرفته است؛ شاعر و فیلسوفی که با رباعیاتش که شبیه به جهان بینی بدبینانة بودیستی است شهرت جهانی کسب کرد. در میان ترجمه های رباعیات به زبان ژاپنی، ترجمة ریوساکو اوگاوا که بر مبنای نسخة بازبینی شدة صادق هدایت نویسندة ایرانی انجام گرفته (ترانه های خیام ۱۹۳۴) بیشترین شهرت را در ژاپن کسب کرده است. طی پنجاه سال گذشته، تعداد زیادی متون ادبی کلاسیک فارسی به ژاپنی ترجمه شده اند. متن گلستان توسط ایزوساوا (۱۹۵۱) به ژاپنی ترجمه شد و در سال ۱۹۶۴ ترجمة معتبر و مقبولی به زبان ژاپنی از این کتاب مشهور فارسی با عنوان گلستان با داستانی روشنفکرانه از ایران قرون میانی توسط ریچی گامو انجام پذیرفت. گامو که بدون شک از پیشگامان این امر در ژاپن بود دو مقاله در مورد این متن فارسی نوشته است (۶۳ ۱۹۵۲) لازم است اشاره کنیم که گامو همچنین تاریخ ادبی ایران را بر مبنای زمینه های فرهنگی، به رشتة تحریر درآورده است (۱۹۴۱). این کتاب ارزشمندترین و بزرگترین تلاش بعد از آراکی برای نگارش تاریخ فرهنگی و ادبی ایران اسلامی توسط یک پژوهشگر ژاپنی است.
یکی از شاگردان گوما به نام تسونئو کوریاناگی در دانشگاه مطالعات خارجی توکیو از شخصیتهای بسیار فعال در این زمینه بوده است. او قابوس نامه و چهار مقاله (۱۹۶۳) و هفت پیکر (۱۹۷۱) را ترجمه کرد و مهمتر از همه ترجمه غزلهای حافظ از نسخة قزوینی (۱۹۷۷) است که به همت او صورت گرفته است. با ترجمة این گونه متون کلاسیک فارسی، راه برای مطالعه ادبیات فارسی بسیار مهیاتر شد و آشنایی با جوهرة فرهنگ فارسی برای ژاپنیها آسانتر گردید. امیکو اوکادا که در دانشگاه تهران ادبیات فارسی آموخته بود اشعار حماسی عشقی فارسی را مخصوصاً خسرو و شیرین (۱۹۷۷) و لیلی و مجنون (۱۹۸۱) نظامی و ویس و رامین گورکانی (۱۹۹۱) را به ژاپنی بسیار روان و جذاب ترجمه کرد. بخشهای مشهوری از شاهنامه، کتاب بزرگ شعر حماسی، توسط کوریاناگی و اوکادا به ژاپنی ترجمه شد. اخیراً گزیده هایی از تذکره الاولیاء عطار کتاب عرفانی مشهور فارسی، توسط موریو فوجی به ژاپنی برگردانده شده است.
کوریاناگی و اوکادا در مقالات خود موضوعات ادبی مربوط به ایران قرون میانی را مورد بحث قرار داده اند. مقالة اوکادا با عنوان «چهرة زن در حماسه های عاشقانه ادبیات کلاسیک فارسی» (۱۹۸۵) نشان توجه عمیق و خاص او به ادبیات فارسی بود. «تاریخ ادبیات فارسی» به قلم کوریاناگی، که بحثهای خود را نه تنها بر نظریات شرق شناسان اوایل قرن بیستم بلکه بر مطالعات جدید آکادمیک قرار داده، توسط شماری از اساتید برجستة ایرانی مانند «تاریخ ادبیات ایران» نوشتة صفا قرار داد. کتاب کوریاناگی مشهورترین توصیف تاریخی ادبیات فارسی به زبان ژاپنی است. فرهنگ لغات فارسی ژاپنی او هم ضمن نقش ویژه ای که برای آموزش زبان فارسی به ژاپنیها دارد جایگاه رفیعی در مطالعات آکادمیک در مورد متون فارسی یافته است.
آشنایی با جامعة ایران از طریق ادبیات جدید ایران
در ژاپن دو رویکرد برای مطالعه و تحقیق در زمینة ادبیات عصر جدید، قابل مشاهده هستند. هیروشی کاگایا ضرورت مطالعة شرایط اجتماعی و سیاسی را برای هر تحقیق ادبی در مورد ایران مدرن مورد تأکید قرار می دهد (۱۹۶۲). باید ذکر کرد که کاگایا اولین تحصیل کردة ژاپنی است که به طور خاص در مورد احمد کسروی کتاب نوشته است.
هایدمی هیداکا هم با شیوة تحقیقی کاگایا در مورد ادبیات مدرن ایران موافق بوده است و موقعیت ادبی ایران معاصر را با ارائة اطلاعاتی در مورد تغییرات سیاسی از زمان سقوط رضاشاه تا برهة فراز و نشیبهای نهضت ملی شدن نفت توضیح داده است.
کتاب «صادق هدایت و حزب توده» (۱۹۸۳) نوشته هیداکاهم برای درک موضع اجتماعی صادق هدایت و آگاهیهای سیاسی اجتماعی او در بطن تاریخ سیاسی معاصر ایران مرجع بسیار خوبی است. هیداکاهم همچنین بزرگ علوی نویسندة ایرانی را بخوبی معرفی کرده است. با توجه به رابطة نزدیک سیاست و ادبیات در ایران جدید، اگر کسی بخواهد تحقیق قابل قبولی در زمینة ادبیات ارائه نماید نمی تواند نسبت به فهم زمینه های سیاسی و اجتماعی متون ادبی بی توجه باشد. هرچند دقت نظر نسبت به ابعاد ادبی متون نیز لازم است.
موریو فوجی در خصوص شرایط ادبی برهة انقلاب مشروطه تحقیقاتی در مورد سه روشنفکر برجسته آن عصر ارائه کرده است (۱۹۸۲، ۱۹۸۳، ۱۹۸۷).
جلال آل احمد یکی از نویسندگان ایرانی (و منتقد اجتماعی) که نظرات متفاوتی در مورد او ارائه شده، با تلاشهای ارزشمند مینورو یامادا، یکی از متخصصان برجستة ژاپنی در خصوص فرهنگ عامیانه و زبانهای محاوره ای ایران، به ژاپن معرفی شده است.
یامادا با ترجمه «نفرین زمین» آل احمد تلاش کرد بعضی موضوعات مهم اجتماعی را که توسط این نویسندة ایرانی مطرح شده مورد توجه قرار دهد (۱۹۱۸). تلاشهای یامادا قابل تقدیر است چون سعی کرد بعضی مشکلات اجتماعی را که در ایران معاصر ریشه دوانده بیان کند و با تحلیل این کتاب داستانی کمک کرد که مشکلات مزبور در جامعة ژاپن قابل فهم شوند. کتاب یوکوکاگاوا (فوجی موتو) در مورد آل احمد (۱۹۸۳) تنها کتابی است که به ژاپنی در مورد زندگی و کارهای آل احمد منتشر شده است. کتب ادبی فارسی فراوانی به ژاپنی ترجمه شدند، اما تحقیقات روشمند در مورد ادبیات فارسی به همان میزان در ژاپن شکوفا نشد. در ژاپن تحقیقات نقادانه ای که با جسارت مباحث جدید روش شناسی را برای بررسی ادبیات فارسی به کار گیرند، در کنار تلاشهایی که مجموعه ای از ترجمة متون ادبی فارسی را ارائه می دهند مورد نیاز هستند.