روش های حفظ قرآن

[|мιѕѕ мєняαѕα|]

براى حفظ قرآن روش‏هاى گوناگونى بیان و تبیین شده که هر کدام در جاى خود، داراى ویژگى‏هایى است و هر کس نیز امکان دارد بر اساس استعداد، ذوق و سلیقه، شرایط شخصى و تجربه عملى خویش، داراى روش خاص و شخصى در حفظ قرآن باشد. ولى روش پیشنهادى ما در حفظ قرآن، بر مبناى حفظ «تفکیکى» آیات، صفحات، سوره‏ها و جزءهاى قرآن و سپس بر مبناى حفظِ «ترکیبى» و تکرار آن‏ها بر اساس قسمت‏هاى «سه» تایى – «سه» تایى است.

توضیح این روش بدین گونه است که باید هر صفحه از قرآن را، سه آیه – سه آیه، و هر سوره از قرآن را، سه صفحه – سه صفحه، و هر جزء از قرآن را، سه سوره سه سوره تقسیم کنید. مثلاً اگر یک صفحه از قرآن، مانند صفحه ۵۷۳ قرآن‏هایى که با رسم الخط «عثمان طه» است، داراى ۱۵ آیه، یعنى آیه ۱۴ تا ۲۸ سوره «جن» است، باید به پنج قسمتِ «۳ آیه»اى، و چنان چه یک سوره از قرآن، مانند سوره «یس» داراى حدود ۶ صفحه است، باید به دو قسمتِ «۳ صفحه»اى، و در صورتى که یک جزء از قرآن، مانند جزء «بیست و هشتم» داراى ۹ سوره است، باید به سه قسمتِ «۳ سوره»اى تقسیم نمایید. سپس باید آیه‏هاى هر قسمت را، یک بار به صورت جدا – جدا و یک آیه – یک آیه و با «تفکیک» از آیات قبلى و بعدى‏شان حفظ کنید تا آیات الهى به صورت «تک به تک» و «جزء به جزء» به حافظه‏تان سپرده شوند. و بار دیگر باید آن‏ها را به صورت ارتباط و پیوند و «ترکیب» با آیات قبلى و بعدى‏شان نیز تکرار و حفظ نمایید تا آیات به صورتِ مجموعه‏اى و کل به کل نیز به حافظه تان سپرده شوند.
تشریح عملى این روش بدین گونه است که با صداى آشکار، آیه اول از سوره مورد نظرتان را به صورت جدا و تفکیکى و بدون ارتباط با آیه دوم، بخوانید و تکرار نمایید تا حدى که این آیه را، به طور کامل و صحیح و روان و آسان، حفظ نمایید. سپس به سراغ آیه دوم بروید و آن را نیز، به صورت جدا و تفکیکى و بدون ارتباط با آیه اول و سوم، بخوانید و تکرار کنید تا حدى که آیه دوم را هم، به طور کامل و صحیح و روان و آسان، حفظ کنید. آن گاه به سراغ آیه سوم بروید و آن را نیز، به صورت جدا و تفکیکى و بدون ارتباط با آیه دوم و چهارم، بخوانید و تکرار نمایید تا حدى که آیه سوم را هم، به طور کامل و صحیح و روان و آسان، حفظ نمایید.
در پایانِ نخستین قسمت سه آیه‏اى، دوباره، آیات اول تا سوم را، با یکدیگر و پشت سر هم و به صورت ترکیبى، بخوانید و تکرار کنید تا حدى که مجموع هر سه آیه را، با هم و به طور کامل و صحیح و روان و آسان، حفظ شود.
علت این امر، آن است که اگر آیات قرآن را جدا – جدا و یکى – یکى و به صورت تفکیکى حفظ کنید، ولى با یکدیگر حفظ ننمایید، ممکن است نتوانید آیاتى را که جدا – جدا و یکى – یکى حفظ کرده‏اید، بار دیگر به صورت متصل و مرتبط با آیات قبلى و بعدى‏شان و به ترتیب یکدیگر، از حفظ بخوانید و بازگو کنید و یا نزد دیگران ارائه نمایید. این نکته‏اى مهم است که باید کاملاً آن را رعایت کنید.
اکنون به سراغ آیاتِ دومین قسمتِ سه آیه‏اى، یعنى آیات چهارم تا ششم، بروید و آن‏ها را، همانند آیات اول تا سوم، بخوانید و تکرار نمایید تا حدى که این سه آیه را هم، به طور جداگانه و بدون ارتباط با آیات قبلى و بعدى‏شان، حفظ نمایید. سپس مجموع هر سه آیه چهارم تا ششم را، با یکدیگر و پشت سر هم و به صورت ترکیبى، بخوانید و تکرار کنید تا حدى که مجموع هر سه آیه را، با هم، حفظ کنید. در پایانِ دومین قسمتِ سه آیه‏اى، دوباره، آیات اول تا ششم را، با یکدیگر و پشت سر هم و به صورت ترکیبى، نیز بخوانید و تکرار کنید تا حدى که مجموع هر شش آیه را، با هم حفظ کنید.
اینک به سراغ آیاتِ سومین قسمت سه آیه‏اى، یعنى آیات هفتم تا نهم، بروید و آن‏ها را، همانند آیات اول تا سوم، بخوانید و تکرار نمایید تا حدى که این سه آیه هم، به طور جداگانه و بدون ارتباط با آیات قبلى و بعدى‏شان، حفظ شود. سپس مجموع هر سه آیه هفتم تا نهم را، با یکدیگر و پشت سر هم و به صورت ترکیبى، بخوانید و تکرار کنید تا حدى که مجموع هر سه آیه را، با هم، حفظ نمایید. در پایان سومین قسمت سه آیه‏اى، دوباره، آیات چهارم تا نهم را – نه آیات اول تا نهم (دقت کنید) – با یکدیگر و پشت سرهم و به صورت ترکیبى، بخوانید و تکرار کنید تا حدى که مجموع هر شش آیه را، با هم، حفظ کنید. حفظ آیات را، با همین روش و به صورت سه آیه – سه آیه، آن قدر ادامه دهید تا این که همه آیاتِ یک صفحه از قرآن را حفظ نمایید. در پایان، دوباره، کل آیاتِ این صفحه را، از اول تا آخر، بخوانید و تکرار کنید تا آیات آن صفحه، به صورت مجموعه‏اى و ترکیبى، نیز حفظ شود.
پس از حفظ کامل و صحیح یک صفحه از قرآن، اینک به سراغ صفحه دوم قرآن بروید و آیات صفحه را نیز، همانند صفحه اول و به همان صورتِ تفکیکى و ترکیب که گفته شد، حفظ کنید. پس از حفظ کامل و صحیح صفحه دوم به سراغ صفحه سوم قرآن بروید و آیات آن صفحه را نیز، همانند صفحه اول و دوم، حفظ نمایید. پس از حفظ کامل و صحیح صفحه سوم، دوباره، کل آیاتِ صفحه اول تا سوم را با یکدیگر و پشت سر هم و به صورت ترکیبى، بخوانید و تکرار کنید تا حدى که مجموع هر سه صفحه را، با هم، حفظ نمایید.
اکنون به سراغ آیاتِ دومین قسمتِ سه صفحه‏اى، یعنى آیات صفحه چهارم تا ششم، بروید و آن‏ها را، همانند آیات صفحه اول تا سوم، بخوانید و تکرار کنید تا حدى که آیات این سه صفحه را هم، به طور جداگانه و بدون ارتباط با آیات صفحات قبلى و بعدى‏شان، حفظ کنید. آن گاه، مجموع هر سه صفحه چهارم تا ششم را، با یکدیگر و پشت سرهم و به صورت ترکیبى، بخوانید و تکرار نمایید تا حدى که مجموع آیات هر سه صفحه، با هم حفظ گردد. در پایانِ دومین قسمتِ سه صفحه‏اى، دوباره، آیاتِ صفحه اول تا ششم را، با یکدیگر و پشت سر هم و به صورت ترکیبى، بخوانید و تکرار نمایید تا حدى که مجموع هر شش صفحه را، با هم، حفظ نمایید.
اینک به سراغ آیاتِ سومین قسمتِ سه صفحه‏اى، یعنى آیات صفحه هفتم تا نهم، بروید و آن‏ها را، همانند آیات صفحه اول تا سوم، بخوانید و تکرار نمایید تا حدى که آیات این سه صفحه را هم، به طور جداگانه و بدون ارتباط با آیات صفحات قبلى و بعدى‏شان، حفظ کنید. سپس مجموع آیات هر سه صفحه هفتم تا نهم را، با یکدیگر و پشت سر هم و به صورت ترکیبى، بخوانید و تکرار کنید تا حدى که آیات مجموع هر سه صفحه، با هم، حفظ شود. در پایان سومین قسمتِ سه صفحه‏اى، دوباره، آیات صفحات چهارم تا نهم را – نه آیات صفحات اول تا نهم (دقت کنید) – با یکدیگر و پشت سر هم و به صورت ترکیبى، بخوانید و تکرار کنید تا حدى که مجموع هر شش صفحه را، با هم حفظ نمایید. حفظ آیاتِ صفحات را، با همین روش و به صورت سه صفحه – سه صفحه آن قدر ادامه دهید تا این که آیات همه صفحات یک سوره از قرآن را حفظ نمایید. در پایان، دوباره، کل آیات صفحات این سوره را، از اول تا آخر، بخوانید و تکرار کنید تا آیات آن سوره را به صورت مجموعه‏اى ترکیبى، حفظ کنید.
پس از حفظ کامل، صحیح، روان و آسان یک سوره از قرآن، اینک به سراغ سوره‏هاى بعدى قرآن بروید و آیات آن سوره‏ها را نیز، همانند سوره اول و به همان صورت تفکیکى و ترکیبى که گفته شد و براساس سه سوره – سه سوره، حفظ کنید و حفظ سوره‏ها را آن قدر ادامه دهید تا این که همه آیات یک جزء از قرآن را حفظ نمایید. در پایان، دوباره، کل آیات این جزء را، از اول تا آخر، بخوانید و تکرار کنید تا آیات آن جزء را، به صورت مجموعه‏اى و ترکیبى، نیز حفظ نمایید.
پس از حفظ کامل، صحیح، روان و آسان یک جزء از قرآن، اینک به سراغ جزءهاى بعدى قرآن بروید و آیات آن جزءها را نیز، همانند جزء اول و به همان صورت تفکیکى و ترکیبى که گفته شد و بر اساس سه جزء – سه جزء حفظ نمایید و حفظ جزءها را آن قدر ادامه دهید تا اینکه همه آیات سى جزء قرآن را، به طور کامل و صحیح و روان و آسان، حفظ کنید و با عنایات خداى سبحان و توجهات امام زمان (عج) «حافظ کل قرآن» شوید.
با توجه به آن چه گفته شد، در صورتى که بخواهید مثلاً صفحه ۳۷۳ را که طبق قرآن‏هاى با رسم الخط «عثمان طه» داراى ۱۵ آیه است، با این روش، حفظ نمایید، باید به ترتیب زیر عمل کنید:
یک. حفظ آیه اول‏
دو. حفظ آیه دوم‏
سه. حفظ آیه سوم‏
چهار. حفظ آیه اول تا سوم‏
پنج. حفظ آیه چهارم
شش. حفظ آیه پنجم‏
هفت. حفظ آیه ششم‏
هشت. حفظ آیه چهارم تا ششم‏
نه. حفظ آیه اول تا ششم‏
ده. حفظ آیه هفتم‏
یازده. حفظ آیه هشتم‏
دوازده. حفظ آیه نهم‏
سیزده. حفظ آیه هفتم تا نهم‏
چهارده. حفظ آیه چهارم تا نهم (نه آیه اول تا نهم)
پانزده. حفظ آیه دهم‏
شانزده. حفظ آیه یازدهم‏
هفده. حفظ آیه دوازدهم‏
هجده. حفظ آیه دهم تا دوازدهم‏
نوزده. حفظ آیه هفتم تا دوازدهم (نه آیه اول تا دوازدهم)
بیست. حفظ آیه سیزدهم‏
بیست و یک. حفظ آیه چهاردهم‏
بیست و دو. حفظ آیه پانزدهم‏
بیست و سه. حفظ آیه سیزدهم تا پانزدهم‏
بیست و چهار. حفظ آیه دهم تا پانزدهم (نه آیه اول تا پانزدهم)
چنانچه بخواهید مثلاً سوره «یس» را که طبق قرآن‏هاى با رسم الخط «عثمان طه»، داراى ۶ صفحه است، با این روش حفظ کنید، باید به ترتیب زیر عمل نمایید:
یک. حفظ صفحه اول‏
دو. حفظ صفحه دوم‏
سه. حفظ صفحه سوم‏
چهار. حفظ صفحه اول تا سوم‏
پنج. حفظ صفحه چهارم‏
شش. حفظ صفحه پنجم‏
هفت. حفظ صفحه ششم‏
هشت. حفظ صفحه چهارم تا ششم‏
نه. حفظ صفحه اول تا ششم‏
اگر بخواهید مثلاً جزء ۲۸ قرآن را که داراى ۹ سوره است، با این روش، حفظ نمایید، باید به ترتیب زیر عمل کنید:
یک. حفظ سوره اول‏
دو. حفظ سوره دوم‏
سه. حفظ سوره سوم‏
چهار. حفظ سوره اول تا سوم‏
پنج. حفظ سوره چهارم‏
شش. حفظ سوره پنجم‏
هفت. حفظ سوره ششم‏
هشت. حفظ سوره چهارم تا ششم‏
نه. حفظ سوره اول تا ششم‏
ده. حفظ سوره هفتم‏
یازده. حفظ سوره هشتم‏
دوازده. حفظ سوره نهم‏
سیزده. حفظ سوره هفتم تا نهم
چهارده. حفظ سوره چهارم تا نهم (نه سوره اول تا نهم)
براى خوددارى از تکرار زیاد و غیر ضرورىِ آیات، توجه داشته باشید که دیگر لازم نیست مثلاً مجموع دو آیه اول و دوم، یا دوم و سوم، یا سوم و چهارم، یا چهارم و پنجم، یا پنجم و ششم، یا مجموع سه آیه دوم تا چهارم، یا سوم تا پنجم، یا مجموع چهار آیه اول تا چهارم، یا دوم تا پنجم، یا سوم تا ششم، و یا مجموع پنج آیه اول تا پنجم، یا دوم تا ششم را نیز بخوانید و تکرار نمایید تا حفظتان شود. و یا دیگر لازم نیست مثلاً مجموع شش صفحه دوم تا هفتم، یا سوم تا هشتم، و یا مجموع هفت صفحه سوم تا نهم، یا چهارم تا دهم، یا پنجم تا یازدهم، یا ششم تا دوازدهم را نیز بخوانید و تکرار کنید تا حفظ نمایید؛ زیرا انجام دادن این امر، به صورت حالت تصاعدى در خواهد آمد و در نتیجه، وقت فراوانى از شما را خواهد گرفت و ممکن است خودِ تکرار زیاد و بدون ضرورتِ آیات، موجب خستگى و دلزدگى‏تان نیز بشود.
پس مبناى شما در مجموعه خوانىِ آیات قرآن با یکدیگر، حداکثر تا سه آیه، و در مجموعه خوانىِ صفحات قرآن با یکدیگر، حداکثر تا سه صفحه، و در مجموعه خوانىِ سوره‏هاى قرآن با یکدیگر، حداکثر، تا سه سوره، و در مجموعه خوانى جزءهاى قرآن با یکدیگر، حداکثر، تا سه جزء خواهد بود. و مبناى شما در حفظ خود آیات قرآن، آیه به آیه، و سپس صفحه به صفحه، و آن گاه سوره به سوره و پس از آن، جزء به جزء و به طور کامل و صحیح و روان و آسان خواهد بود؛ یعنى تا آیه یا صفحه یا سوره یا جزئى از قرآن را، به طور کامل و صحیح و روان و آسان حفظ نکرده‏اید، هرگز به سراغ حفظ آیه یا صفحه یا سوره و یا جزئى دیگر از قرآن نروید.
توجه داشته باشید که این روش را هم با «خواندن» از روى قرآن و هم با «گوش دادن» به نوارها یا سى دى‏هاى قرآنى مى‏توانید انجام دهید. اگر چه حفظ قرآن از راه «گوش دادن»، براى برخى‏ها، مانند خردسالان و کسانى که نمى‏توانند از راه «خواندن» به حفظ قرآن بپردازند، ممکن است که بهترین و تنهاترین راه باشد.
۲. اگر بلندى آیه‏اى از یک سطر بیشتر باشد، مبناى شما در روش حفظ خود این آیات، سطر به سطر و در مجموعه خوانىِ سطرها با یکدیگر، حداکثر تا سه سطر خواهد بود؛ یعنى چنانچه بلندى آیه‏اى، مانند آیه ۱۶۰ سوره «اعراف»، شش سطر باشد، آن را به دو قسمت سه سطرى تقسیم کنید. سپس هر کدام از سطرهاى اول و دوم و سوم آن آیه را، به صورت تفکیکى، مى‏خوانید و تکرار مى‏نمایید تا هر یک از سطرها را به طور جداگانه، حفظ کنید. آن گاه مجموع سطرهاى اول تا سوم را، به صورت ترکیبى، مى‏خوانید و تکرار مى‏نمایید تا مجموع هر سه سطر، با هم و به طور کامل و صحیح حفظ گردد. پس از آن، هر کدام از سطرهاى چهارم و پنجم و ششم آن آیه را، به صورت تفکیکى، مى‏خوانید و تکرار مى‏نمایید. تا هر یک از سطرها، به طور جداگانه، حفظ شود. سپس مجموع سطرهاى چهارم تا ششم را، به صورت ترکیبى، مى‏خوانید و تکرار مى‏کنید تا مجموع هر سه سطر، با هم و به طور کامل و صحیح و روان و آسان حفظ شود. در پایان، دوباره، سطرهاى اول تا ششم را از اول تا آخر و به صورت ترکیبى نیز، مى‏خوانید و تکرار مى‏نمایید تا مجموع هر شش سطر، با هم، یعنى کل آیه به طور کامل و صحیح و روان و آسان حفظ گردد. آن گاه به سراغ حفظ آیه بعدى بروید.
۳. اگر بلندى آیه‏اى، فقط یکى – دو – سه کلمه بیش از یک سطر باشد، آن آیه را نیز به طور کامل حفظ نمایید و در این گونه آیات، از روش سطر به سطر استفاده نکنید.
۴. اگر بلندى سوره‏اى، از یک صفحه کمتر باشد، مانند شمارى از سوره‏هاى کوتاه آخر قرآن، مبناى شما در حفظ آن‏ها باید همان سوره به سوره باشد؛ یعنى تا سوره‏اى را به طور کامل و صحیح و روان و آسان حفظ نکرده‏اید، هرگز به سراغ حفظ سوره‏اى دیگر نروید.
۵. حفظ کامل یک صفحه یا یک سوره و یا یک جزء از قرآن را در صورتى به خوبى انجام داده و محقق کرده‏اید که بتوانید تک تک آیات آن را با شماره خودشان و حتى بدون ترتیب نیز به یاد آورید و از حفظ بخوانید. مثلاً اگر از شما بپرسند که آیه ۱۸ سوره بلد چیست؟ فوراً بگویید: «اُولئِکَ أصحابُ المَیْمَنَه» و چنان چه از شما بپرسند که آیه ۴ سوره بلد چیست؟ فورا بگویید: «لَقَد خَلَقْنا الانسان فى کبد» و اگر از شما بپرسند که آیه ۱۰ سوره بلد چیست؟ فورا بگویید: «وَ هَدَیْناهُ النَّجدَینِ».
۶. مقدار تکرار هر آیه و سوره قرآن، براى حفظ آن، به شرایط انسان، روش حفظ وى، آسانى و دشوارىِ هر آیه و سوره، و کوتاهى و بلندىِ آن بستگى دارد. مثلا ممکن است شما آیه‏اى را با ۳ بار تکرار حفظ نمایید، ولى شخص دیگرى همان آیه را با ۵ بار تکرار حفظ کند. یا امکان دارد که شما سوره‏اى از قرآن را با روشى که در حفظ قرآن دارید، با ۸ بار تکرار حفظ نمایید، اما فردى دیگر با روش دیگرى که در حفظ قرآن دارد، همان سوره را با ۱۰ بار تکرار حفظ کند. و یا ممکن است شما آیه‏اى آسان و کوتاه را حتى با ۱ بار خواندن حفظ نمایید، اما آیه دشوار و بلند را با ۷ بار تکرار حفظ کنید. پس، مقدار تکرار هر آیه و سوره قرآن، به «شرایط حافظ قرآن»، «روش حفظ قرآن» و «شرایط آیه قرآن» بستگى دارد.
۷. حتماً دقت کنید که کلمات و آیات قرآن را، از همان آغاز خواندن و حفظ کردن و از نظر تلفظ و حرکت و اعراب، به شکل صحیح بخوانید و حفظ کنید؛ زیرا در صورتى که تلفظ و حرکت واعراب کلمه‏اى، به شکل غلط وارد حافظه شما شود، تلاشتان براى حفظ چنین کلمه‏اى دو برابر خواهد شد: یک بار باید شکل غلط این کلمه را از حافظه خود بیرون برید و بار دیگر باید شکل صحیح آن را به درون حافظه خویش بیرون بَرید و جایگزین شکل قبلى آن نمایید. یکى از بهترین راه‏هاى پیشگیرى از چنین مشکلى این است که دستگاه حاوى نوار قرآن را کنار خود بگذارید و قرآن را باز کنید و هنگامى که مى‏خواهید، براى نخستین بار، آیه‏اى را حفظ نمایید، دستگاه را روشن کنید و در حالى که خودتان آیه مورد نظر را از روى قرآن مى‏خوانید، به شکل خواندن و تلفظ همان آیه از طریق نوار نیز گوش فرا دهید تا از اشتباه خواندنِ تلفظها و حرکت‏ها و اعراب‏هاى کلمات و آیات قرآن، به دور باشید.
۸. بارها اتفاق افتاده است که برخى از حافظان قرآن نتوانسته‏اند آیه‏اى از قرآن را که قبلاً حفظ کرده‏اند، دوباره از حفظ بخوانند، ولى هنگامى که «کلمه اول + کلمه دوم» همان آیه را براى آنان خوانده‏اند، تمام آن آیه به یادشان آمده است و همه آیه را، از اول تا آخر و از حفظ، خوانده‏اند. پس، «کلمه اول» یا مجموع «کلمه اول + کلمه دوم» در هر آیه، «نقطه تمرکزِ» آن آیه براى حفظ کردنش است و باید آن را بیش از کلمات دیگرِ آن آیه، تکرار کنید و به حافظه خود بسپارید. مثلا در آیه سوره بینه: «إنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولائِکَ هُم خَیرُ البَرِیَّه»، باید دو کلمه «إنَّ الّذینَ» را بیشتر از کلمات بعدى آیه تکرار نمایید و به گنجینه حافظه خویش بسپارید.
۹. معمولاً انسان دوست دارد ثمره و نتیجه کار خویش را زودتر ببیند و گاه نیز از حوصله فراوانى برخوردار نیست. از این رو، شما حفظ تمام قرآن را هدف خود قرار ندهید، بلکه هدف خویش را مثلاً حفظ یک جزء قرآن در نظر بگیرید و از سوره‏هاى کوتاه و جزء سى ام قرآن آغاز کنید تا ثمره و نتیجه آن را زودتر مشاهده نمایید و دلگرم‏تر شوید. و نیز چنان چه حفظ قرآن را با سوره‏هاى بلند مانند سوره «بقره» و «آل عمران» و «مائده» آغاز کنید، ممکن است شوق و علاقه اولیه‏اى را که براى حفظ قرآن داشته‏اید، از دست بدهید؛ هر چند اگر بتوانید حفظ قرآن را از همان جزء اول و با سوره حمد آغاز نمایید، بهتر است.
۱۰. گفته شد که در ابتدا مى‏توانید سوره‏هاى کوتاه قرآن را حفظ کنید، و چون جزءهاى سى ام و بیست و نهم و بیست و هشتم قرآن به ترتیب و به طور نسبى در بردارنده سوره‏هاى کوتاهترى هستند، مى‏توانید این سه جزء را پیش از جزءهاى دیگر قرآن حفظ نمایید؛ اما پس از حفظ کردن آیات این سه جزء، شایسته است – اگر نگوییم بایسته است – جزءهاى دیگرِ قرآن را به ترتیب و از جزء اول و سپس جزء دوم تا جزء بیست و ششم و سپس جزء بیست و هفتم قرآن حفظ کنید. رعایت این ترتیب، براى آن است که ذهن و حافظه شما نیز از ترتیب ویژه‏اى برخوردار گردد، و از نظم خاصى پیروى نماید و هنگام بازگویى و ارائه آیاتِ حفظ شده، دچار تشویش و نابسامانى نشود. البته پیشنهاد مى‏شود براى کودکان و نوجوانان و مانند آنان، حفظ قرآن از جزء سى ام و طبق مراحل زیرین و به ترتیب سوره‏هایى که گفته شده است، صورت پذیرد:
مرحله اول: سوره‏هاى ۲ سطرى، یعنى سوره‏هاى عصر، کوثر و اخلاص.
مرحله دوم: سوره‏هاى ۳ سطرى، یعنى سوره‏هاى شرح، قدر، فیل، قریش، کافرون، نصر، مسد و فلق.
مرحله سوم: سوره‏هاى ۴ سطرى، یعنى سوره‏هاى تین، تکاثر، همزه، ماعون و ناس.
مرحله چهارم: سوره‏هاى ۵ سطرى، یعنى سوره‏هاى ضحى، زلزله و عادیات.
مرحله پنجم: سوره‏هاى ۶ سطرى، یعنى سوره‏هاى طارق و قارعه.
مرحله ششم: سوره‏هاى ۷ سطرى، یعنى سوره‏هاى شمس و علق.
مرحله هفتم: سوره‏هاى ۸ سطرى، یعنى سوره‏هاى اعلى و لیل.
مرحله هشتم: سوره‏هاى ۹ سطرى، یعنى سوره‏هاى انفطار و بلد.
مرحله نهم: سوره‏هاى ۱۰ سطرى، یعنى سوره بینه.
مرحله دهم: سوره‏هاى یک صفحه‏اى و کمتر از آن، یعنى سوره‏هاى عبس، تکویر، انشقاق، بروج و غاشیه.
مرحله یازدهم: سوره‏هاى بیشتر از یک صفحه، یعنى سوره‏هاى نبأ، نازعات، مطففین و فجر.
مرحله دوازدهم: این مرحله که مرحله پایانى براى کودکان و نوجوانان و مانند آنان است، حفظ دوباره سوره‏هاى جزء سى‏ام، است به همان ترتیبى که در قرآن آمده است، یعنى حفظ جزء سى ام را از سوره نبأ آغاز نمایند و با سوره ناس پایان دهند.
۱۱. در صورتى که وسایل سمعى و بصرى، مانند نوارهاى ویدئویى، قرآن را حفظ مى‏نمایید، حتماً به دهان قارى قرآن و چگونگى تلفظ و اداى کلمات و قرائت وى، خوب نگاه کنید.
۱۲. هر مقدار از آیات و سوره‏ها و جزءهاى قرآن را که حفظ کردید، در جایى آن را یادداشت کنید. و نوار پارچه‏اى را که در عطف و شیرازه برخى از قرآن‏ها وجود دارد، در همان صفحه مربوط قرار دهید تا برایتان مشخص باشد که چه مقدار از قرآن و تا کدام صفحه از آن را حفظ نموده‏اید و از دوباره کارى و تکرار غیر لازم آیات نیز به دور باشید.
۱۳. در صورتى که برایتان امکان دارد، سعى کنید، در هر جلسه حفظ قرآن، آیات را تا پایان هر صفحه یا تا پایان هر سوره حفظ نمایید و مثلاً حفظ آیات را تا نیمه صفحه و یا تا نیمه سوره باقى نگذارید.
۱۴. سعى کنید جاى هر آیه در صفحه قرآن را کاملاً به خاطر بسپارید تا آسانتر بتوانید آیه حفظ شده را به خاطر آورید و ارائه نمایید؛ مثلاً آیه ۲۰ سوره مرسلات، یعنى آیه «ألَم نَخلُقُکم مِن ماءٍ مَهینٍ» در اول صفحه، و آیه ۳۵ آن، یعنى آیه «هذا یَومٌ لایَنْطِقُونَ» در وسط صفحه، و آیه ۵۰ آن، یعنى آیه «فَبِأىِّ حَدیثٍ بَعدَهُ یُؤمِنُونَ» در آخر صفحه قرآن قرار دارد.
۱۵. چنانچه هنگام تمرین و تکرار محفوظات قرآنى خود، قسمتى را به یاد نیاوردید، فوراً به قرآن مراجعه نکنید؛ بلکه د ر ابتدا خوب فکر نمایید و ذهن و حافظه خویش را به کار اندازید. و در صورتى که آن قسمتِ فراموش شده را به یاد نیاوردید، آن گاه به قرآن مراجعه کنید. اگر این نکته را به خوبى رعایت نمایید، قسمت‏هاى فراموش شده دیگر، کمتر فراموشتان مى‏شوند و بیشتر در ذهن حافظه تان باقى مى‏مانند؛ زیرا دستگاه ذهن و سیستم حافظه انسان، آن چه را با تلاش و کاوش درونىِ خود به یاد مى‏آورد، بیشتر به یاد مى‏سپارد و دیرتر از یاد مى‏برد.
۱۶. هر اندازه که بین تکرار آیات حفظ شده، کمتر فاصله بیندازید، آن‏ها را بیشتر به ذهن و خاطرتان مى‏سپارید. مثلاً چنان چه سوره صف را حفظ نمودید و هر ۳ روز یک بار، آن را مرور و تکرار کردید، بیشتر در ذهن و خاطرتان باقى مى‏ماند تا هنگامى که همین سوره را ۵ روز یک بار، مرور و تکرار نمایید.
۱۷. در حفظ آیاتى که به یکدیگر شبیه هستند، هم دقت و هم تمرین بیشترى را لازم دارید. به طور مثال، اگر آیات دیگر را ۴ تا ۵ بار مرور و تکرار مى‏کنید، آیات مشابه را باید ۸ تا ۱۰ بار مرور و تکرار نمایید. یکى از راه‏هاى حفظ آیات مشابه، استفاده از «نشانه» است. مثلاً سوره «صف» با آیه «سَبَّحَ لِلَّهِ مَا فِى السَّمواتِ وَ ما فِى الارضِ…» آغاز مى‏گردد و سوره بعدى آن، یعنى سوره «جمعه»، با آیه «یُسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِى السَّمواتِ وَ ما فِى الارضِ…» شروع مى‏شود. براى این که «سَبَّحَ» با «یُسَبِّحُ» اشتباه نشود، مى‏توانید مثلاً این نشانه را براى خود قرار دهید که حرف اول نام سوره صف، یعنى حرف «ص» شبیه حرف اول کلمه «سَبَّحَ»، یعنى حرف «س» است، هر چند این دو حرف کاملاً مانند یکدیگر نیستند.
۱۸. همان گونه که گفته شد، هنگام حفظ قرآن، آیات را با صداى آشکار بخوانید تا پژواک آیه‏هاى قرآن، در گوش‏هایتان طنین انداز شود و حرکات و کلمات آن‏ها بر سیستم مغزى و دستگاه حافظه شما به خوبى نقش بندد؛ زیرا یکى از آثار و ویژگى‏هاى صوت، ایجاد نقش در اجسام و تأثیر در اطراف است. البته، آشکار خواندن آیات به معنى بلند خواندن آن‏ها و آزرده کردن اطرافیان نیست، بلکه به معنى آشکار ساختن جوهره صوت و دورى جُستن از لب‏خوانى است؛ هر چند در برخى از شرایط و مواردِ حفظ قرآن، لب‏خوانى شایسته و یا حتى بایسته است.
۱۹. یکى از راه‏هاى تمرکز حواس و حفظ آیات قرآن، این است که آیه مورد نظر براى حفظ را یک بار از روى قرآن و با دقت و توجه کامل بخوانید تا نخستین تصویر از آن آیه، در ذهن و حافظه تان جاى گیرد و نقش بندد. آن گاه، براى بار دوم، آیه مورد نظر را از روى قرآن بخوانید. و در اثناى آن، گاهى چشم‏هاى خود را ببندید و ادامه آیه را در ذهن و خاطرتان بیاورید و از حفظ بخوانید. سپس، هرگاه قسمتى از ادامه آیه را به یاد نیاوردید، چشم‏هاى خود را باز کنید و آن قسمت را از روى قرآن بخوانید. دوباره چشم‏هاى خود را ببندید و قمست دیگرى از ادامه آیه را در ذهن و خاطرتان بیاورید و از حفظ بخوانید. این کار را به همین صورت، آن قدر ادامه دهید تا تمام آیه مورد نظر را، حفظ نمایید.
۲۰. براى حفظ آیات طولانى، مى‏توانید آن آیات را بر اساس محل‏هاى وقف و درنگ آن‏ها، قسمت – قسمت کنید و سپس به حفظ هر قسمت از آن آیه بپردازید. براى آشنایى با محل‏هاى وقف آیات و علائم آن، مى‏توانید به صفحات پایانى برخى از قرآن‏ها یا کتاب‏هاى معتبر روخوانى و تجوید قرآن مراجعه نمایید، یا به نوارهاى مشهور تلاوت قرآن یا به تلاوت قاریان ممتاز قرآن گوش فرا دهید، یا آن‏ها را از استادان معروف قرآن بپرسید و یا زیر نظر آنان یاد بگیرید.


منبع : انجمن تخصصی قاریان قرآن کریم