تحصیل با چاشنی فال و ترازو

[L²evi]

کلاس بندی روز اول مدرسه، بابا آب داد، تازه کردن دیدارها و دوستان جدید، کاکلی و دوستان، مبصر کلاس پنجمی که بالای سرمان می گذاشتند، دارا انار دارد، تغذیه ای که مادر صبح ها در کیف می گذاشت، زاغکی قالب پنیری دید، گچ و تخته و تخته پاک کنی که با موکت فرش شده بود، تابستان خود را چگونه گذراندید، سرهایی که با ماشین دستی نمره چهار ـ که گاهی گاز هم می گرفت ـ خلوت شده بود و به سفیدی می زد، باز باران با ترانه، خط کش چوبی که پوست کف دست را آتش می زد، درس معلم ار بود زمزمه محبتی، دعواهای کودکانه پس از مدرسه، ما فرزندان ایرانیم، بخاری چدنی که مخزن نفتش قطره چکان بود، توانا بود هر که دانا بود، انبوه مشق های شبانه که چشم ها را به گریه می نشاند، صد دانه یاقوت دسته به دسته، جمعه های دوست داشتنی و غروب های دلگیرش، سفر خانواده آقای هاشمی، کتاب هایی که با روزنامه باطله جلد می شدند، روزی گذشت پادشهی از گذرگهی، مدادهایی که مغزش با اندک فشاری از انتهایش بیرون می زد، ریزعلی فداکار، پاک کن هایی که خوب پاک نمی کردند و آب دهان هم در مواقع اضطرار می توانست جایگزین شان شود برای فیتیله کردن توامان جوهر و کاغذ، مادر در باران آمد، پول تو جیبی که یکی در میان صرف خرید باقالی و لبو می شد، بی توجه به توصیه های معلم بهداشت، آبگوشت غذای لذیذی است، گندم و شاهدانه ای که از داخل لوله خودکار پشت گوش و گردن همکلاسی جلویی را نشانه می رفت، مسخره گر سخت کیفر می دهد، عصرهای چهارشنبه به عشق دیدن «خانواده دکتر ارنست» فاصله مدرسه تا خانه را یک نفس دویدن، گاو کوکب خانم و...

مهر ماه، اما فقط نوستالژی و خاطره ندارد.

بوی مهر و مدرسه که می آید، شهر به تکاپو و جنب و جوش می افتد. مدارس خانه تکانی می کنند، پلیس طرح ویژه برای روزهای اول سال تحصیلی تدارک می بیند، مترو ساعت حرکت قطارهایش را به هم نزدیک می کند، شهرداری خیابان ها را آب و جارو می کند و دستی به سر و روی معابر می کشد، تاکسیرانی و شرکت واحد با تمام توان به میدان می آیند و صبح های مهر ماه خیابان ها پر می شود از دانش آموزانی که کیف به دوش راهی مدرسه اند که زگهواره تا گور دانش باید جست به توصیه موکد بزرگان.

پدر و مادرها نیز فعال می شوند در موسم مهر ماه و خواه ناخواه باید خداحافظی کنند با خواب های کشدار تا لنگ ظهر و چرت های قیلوله ای گاه و بیگاه که بچه را باید صبح زود آماده کرد و به سرویس سپرد یا به مدرسه رساندش.

شادی و شعف معصومانه دانش آموزان، رنگ و لعابی از سرور به چهره گرفته شهرها می زند. گویا کودکان نه فقط مایه دلخوشی والدین خود که انگیزه و بهانه ای هستند برای تکاپوی تمام اقشار جامعه.

مهر ماه، اما فقط تکاپو و جنبش ندارد.
صبح های کلافگی

بوی مهر و مدرسه که می آید، ترافیک سنگین تر می شود، آلودگی هوا هم شدت می گیرد، آلودگی صوتی هم. حضور و به عبارتی هجوم میلیونی دانش آموزانی که تا همین چند روز پیش چنین ساعاتی در خواب ناز بودند و احتمالا با پادشاه هفتم دست آخر گل گوچک بازی می کردند در معابر و خیابان ها، گرهی تازه بر کلاف سردرگم هزار گره ترافیک شهری می اندازد. از ساعت ۶ تا ۸ صبح ترافیک و ازدحام بیداد می کند؛ دو ساعتی که بوق و فریاد دست بالا را دارد، ساعات به شماره افتادن حوصله مردم، موعد از کف دادن عنان اختیار، زمانی برای چشم بستن روی اخلاق و مصلحت، صبح های کلافگی. ظهرها نیز همین حکایت تکرار می شود البته شاید کمی خفیف تر و قابل تحمل تر. مهر ماه و بخصوص روزهای نخستینش ازدحام و شلوغی صبحگاهی در کلانشهرها بیداد می کند و حسابی روی اعصاب خلق الله می رود.

مهر ماه، اما فقط ترافیک و هیاهو ندارد.
نونوار شدن از صدر تا ذیل

بوی مهر و مدرسه که می آید، حال و هوای تازگی و نو شدن را نیز با خود می آورد. بچه ها دست در دست پدران و مادرانشان سرازیر می شوند به طرف مراکز خرید و بازار را حسابی می ترکانند و در اصل منفجر می کنند. از لوازم التحریر گرفته تا کیف و کفش و شلوار و مانتو و پیراهن و بلوز و حتی کت و شلوار همه را درو می کنند این کودکان لوس و عزیزکرده امروزی. یکی دفتر باب اسفنجی می خرد، آن یکی یادداشت شکرستان؛ دیگری مداد مرد عنکبوتی می خواهد، آن دیگری مداد رنگی شهر موش ها؛ کودکی جامدادی لاک پشت های نینجا را نشان کرده و بچه دیگری کیف مختارنشان را و این آخری اصرار بر خرید مدادتراش رومیزی انگری بردز دارد و آن آخری مداد شمعی کلاه قرمزی. با وجود این اختلاف سلیقه ها، اما همه می خرند، خوب هم می خرند. دیگر روزگاری که به بچه ها توصیه می کردند از وسایل مدرسه شان خوب نگهداری کنند تا برای سال بعد هم قابل استفاده باشد، گذشته است. حالا بچه ها اول هر سال تحصیلی از صدر تا ذیل نونوار می شوند و معمولا این فرآیند در طول سال چندین بار تجدید می شود.

مهر ماه، اما فقط حس و میل تازگی و تجدد ندارد.
کودکانی که زود بزرگ شده اند

بوی مهر و مدرسه که می آید، گوشه و کنار خیابان کودکان و نوجوانانی مشاهده می شوند که سر در کتاب دارند و مشق می نویسند با چاشنی فال حافظ و ترازوی وزن کشی. شب های پاییز، شب های سرد پاییز که هوا سوز دارد، سوز موذی و گزنده و همه می خواهند زودتر به خانه برسند تا با استکانی چای داغ، گرما را مهمان تن سرمازده خود کنند، کودکان محصل، کف سرد و نمور خیابان نشسته اند و مشق می نویسند و فال می فروشند، مساله ریاضی حل می کنند و متقاضیان را وزن می کنند، جواب سوالات تاریخ را حفظ می کنند و دستمال کاغذی عرضه می دارند. کم نیستند کودکان کاری که توامان درس می خوانند و برای تحصیل مخارج خود و تقبل بخشی از هزینه های معیشت خانواده مجبورند در ساعات فراغت از مدرسه به دستفروشی و مشاغلی از این دست روی بیاورند. یکی از این دانش آموزان زودتر از موعد مرد شده وحید است؛ پسرکی که امسال می رود سال پنجم ابتدایی. با ترازو کار می کند و خواهر کوچک ترش هم فال حافظ می فروشد. از خواهرش که سراغ می گیرم اخم می کند و مغرور می گوید: «خواهرم کمتر کار می کند. دخترها خوب نیست کار کنند.» وقتی دلداری اش می دهم که دختربچه های زیادی هستند که مثل خواهر او کار می کنند، روترش می کند و مصمم پاسخ می دهد: «اون ها گدا هستند، ما که گدا نیستیم. وقتی بزرگ شوم دیگر نمی گذارم آبجی ام کار کند». پدرش بیمار است و خانه نشین و مادرش در خانه ای در شمال شهر کارگری می کند و شب ها به خانه بازمی گردد. خانه خودشان هم اجاره ای است، در جنوبی ترین نقطه شهر. مدرسه ها که باز شود، وحید از ساعت ۳ بعد از ظهر تا ۹ شب باید در خیابان بماند و کار کند. از درآمدش چیزی عاید خودش نمی شود. همه را دودستی می دهد به مادرش. می گوید اگر می توانست پس انداز کند برای خودش و خواهرش لباس می خرید. از دوستان و همکلاسی هایش فقط یکی است که می داند او بعد از مدرسه کار می کند؛ همان یک همکلاسی و البته ناظم مدرسه. می پرسم آیا خودش موضوع را به دوست همکلاسی اش گفته است و پاسخ می شنوم که: «نه، یک روز با مادرش رد می شدند و مرا دیدند.» وحید به همکلاسی اش سپرده که از این ماجرا چیزی به بقیه بچه ها نگوید. خودش می گوید که از کار کردن خجالت نمی کشد، اما دوست ندارد دیگر بچه ها چیزی از آن بدانند. از او می پرسم در آینده می خواهد چه کاره شود و او در واکنش به این سوال کلیشه ای پاسخ می دهد دکتر قلب و دلیل هم دارد برای انتخاب این شغل؛ مادرش ناراحتی قلبی دارد. باز سوال می کنم که اگر دکتر شد، پزشک قلب و پسربچه ای را دید که مانند این روزهای خودش مجبور است کار کند چه عکس العملی نشان خواهد داد؟ با صداقت برآمده از عالم کودکی می گوید کمکش خواهد کرد، حتی همه خرجش را خواهد داد تا فقط درس بخواند و مجبور نباشد کار کند.

وحید و امثال وحید مغرورند و دارای عزت نفس و مانند بخشی از کودکان کار، مشتری را عمو و خاله نمی خوانند و چیزی بیشتر از پول یک وزن کشی طلب نمی کنند.

فرصت برابر تحصیلی

در کشور ثروتمندی مانند ایران که از ذخایر و منابع طبیعی خداداد سرشار است تامین هزینه های تحصیل کودکانی که به علت فقر و تهیدستی خانواده هایشان مجبور به کار هستند، چندان سخت و دشوار به نظر نمی رسد. در حالی که فرزندان خانواده های مرفه و حتی متوسط در مدارس غیرانتفاعی با شهریه های میلیونی تحصیل می کنند، فراهم کردن امکانات درس خواندن رایگان برای کودکان خانوارهای کم بضاعت نه یک امتیاز که حق طبیعی و انسانی آنهاست. شرایط و بسترهای رشد و پرورش برای همه کودکان باید در یک سطح و حدود باشد و اگر هم نباشد متاسفانه نیست، لااقل باید امکانات حداقلی و اولیه برای همه فراهم شود.

کاه در برابر کوه

شایسته است اختلافات طبقاتی در جامعه حداقل در زمینه امکانات تحصیل و آموزش کمرنگ باشد و فرصت عرض اندام کمتری پیدا کند. هزینه تحصیل کودکان کار در برابر حیف و میل های ناشی از سوءمدیریت برخی مسئولان که به بیت المال تحمیل می شود بسیار ناچیز و اندک به نظر می رسد؛ شاید به کاهی ماند در برابر کوهی.

همه کودکان ایرانی باید فارغ از دغدغه های معیشتی، تمام فکر و ذکر خود را روی علم آموزی و ساختن آینده ای روشن برای خویش متمرکز کنند. کودکان معصومی که به اجبار باید علاوه بر تحصیل در حاشیه معابر به دنبال نان آوری برای خانواده باشند در معرض انواع آسیب ها و ناهنجاری های اخلاقی و اجتماعی قرار دارند و بی شک هزینه هایی که در صورت انحراف در آینده بر جامعه تحمیل خواهند کرد، بسیار بیشتر از آنچه امروز باید برای تعلیم و تربیتشان صرف شود، خواهد بود. دانش آموزان شاغل به کارهای بی مایه و سطحی را باید از این مشاغل که نه مهارتی برایشان به دنبال دارد و نه آینده ای، خلاصه کرد و کمک شان کرد تا با طیب خاطر فقط به تحصیل علم مشغول باشند و بس. فراهم بودن فرصت تحصیل، حق مسلم هر کودک ایرانی است که در اصل سی ام قانون اساسی جمهوری اسلامی نیز بر آن تاکید شده و امتیاز ویژه ای برای او محسوب نمی شود، بی گمان.