مسجدی با بیش از 5 قرن قدمت در افغانستان به همراه تصاویر

[امیر‌حسین]

مسجدی با بیش از 5 قرن قدمت در افغانستان+ تصاویر


مسجد جامع زیارتگاه در بین بناهای منطقه غرب بیش از همه مورد توجه است زیرا از نظر وسعت و ظرفیت نمازگزاران بعد از مسجد جامع بزرگ شهر هرات قرار داشته و در پاره‌ای از ویژگی‌ها در مقایسه با سایر مساجد تیموریان منحصر به فرد است.
زیارتگاه نام قریه یا دهستانی است که در 21 کیلومتری جنوب ولایت هرات قرار داد. این منطقه از توابع فرمانداری (بخشِ) «گُذَرَۀ» هرات است و در غرب مرکز این بخش قرار دارد.
زیارتگاه در دورة تیموریان یکی از مهم‌ترین و مورد توجه‌ترین قریه‌های اطراف هرات و در طول دوره‌های مختلف، مرکز تجمع بسیاری از علما و عرفای هرات و سرزمین‌های اطراف بوده است. «معین‌الدین اسفزاری» در تاریخ هرات، موسوم به «روضات الجنات فی اوصاف مدینة الهرات»، زیارتگاه را «دارالعبادة» آن زمان می‌داند و اشاره دارد به اینکه، زیارتگاه قریه‌‌ای است که با شهرها و ولایتها برابری می‌کند و بیش از 2000 دکان از انواع مختلف در آن وجود دارد و مردمان آن اهل علم و فرهنگ هستند.
با توجه به این گفتة اسفزاری و مقایسه با وضعیت زیارتگاه در دوره‌های بعد از تیموریان، به نظر می‌رسد این قریه با کاهش رشد و توجه از طرف حکومت‌های بعد از «سلطان حسین بایقرا» در هرات روبرو بوده است.
در زیارتگاه، بناهای تاریخی مختلفی که بیشتر آن مربوط به دورة تیموریان است، وجود دارد. از جملة مهم‌ترین آنها می‌توان مسجد جامع زیارتگاه، مسجد گنبد، مسجد چهل ستون، خانقاه ملای کلان و تعدادی آب انبار را نام برد.
مسجد جامع زیارتگاه در بین بناهای زیارتگاه بیشتر از همه مورد توجه قرار دارد، زیرا از نظر وسعت و ظرفیت نمازگزارن بعد از مسجد جامع بزرگ شهر هرات قرار دارد و در پاره‌های از ویژگیهای خود در مقایسه با سایر مساجد تیموریان در خراسان منحصر به فرد است.
آنطور که اسفزاری اشاره می‌کند، چون مسجد قدیمی زیارتگاه ظرفیت گنجایش افراد نمازگزار را نداشته، سلطان حسین بایقرا تصمیم به بنا نمودن مسجدی با صحن وسیع و ظرفیت زیاد می‌نماید. این مسجد تقریباً در مرکز قریه وجود دارد و گرچه در طول زمان سرد و گرم روزگار را چشیده و نیاز به بازسازی برخی قسمت‌ها پیدا کرده اما همچنان اکثر قسمت‌های آن اصالت و زیبایی خود را حفظ کرده‌اند.
درب ورودی مسجد رو به شرق است و در 3 ضلع ایوان ورودی، کتیبه‌ای به خط ثلث بسیار عالیِ «ولی» (مولانا ولی قلندر هروی)، استاد خوشنویس و هنرمند دورة تیموری دیده می‌شود که علاوه بر آیه و حدیث و نام بانی آن «سلطان حسین بایقرا»، سال تأسیس مسجد (887 تا 889 هجری قمری) را در بردارد.
از درب ورودی وارد هشتی‌ یا کریاسی می‌شویم که در شمال آن مدرسه و در جنوب آن مسجد زمستانی قرار دارد.
از سمت غرب، وارد صحن وسیع و چهار ایوان مسجد می‌شویم که هر ضلع آن 43 متر است و تحت الشعاع گلدسته‌های رفیع با ارتفاع 30 متر قرار گرفته است.
در وسط مسجد حوضی جهت وضو گرفتن نمازگزاران و در شمال و جنوب رواق‌های شمالی و جنوبی مسجد قرار دارد.
ایوان مقصوره و گلدسته‌های آن فاقد تزیینات کاشیکاری است، بجز مقدار کمی در بلندای گلدسته‌ها که حکایت از تزئیناتی دارد که امروزه از بین رفته است. محراب مسجد و دیواره‌های مقصوره نیز فاقد تزئینات خاصی است.
در گنبد مقصوره و دو نیم گنبد شبستان شمالی و جنوبی، مقصوره طرح‌های هندسی پخته‌ای وجود داشته و طاقبند‌ی‌ها و کاربندی‌های منحصر به فردی دیده می‌شود که همة آنها نشان‌دهندة شاخصه‌های معماری تیموری در این بناست.
جهانگردان و باستان شناسان بزرگ زیادی از این مسجد دیدن کرده‌اند و مطالب و عکس‌هایی را راجع به آن به نشر رسانده‌اند از جمله: ژنرال نیدرمایر آلمانی که در فاصله سالهای 1916 تا 1917 میلادی از این بنا دیدن کرده است و عکسی تاریخی منتشر کرده و پرفسور برنارد اوکَین ایرلندی – متخصص هنر و معماری اسلامی- که در سالهای 1975 و 1977 میلادی از این بنا دیدن کرده و مطالب علمی دقیقی راجع به آن در اثرش، «معماری تیموری در خراسان» به نشر رسانده است.