سیاست های اقتصادی رضاخان

[ÆҐÆŠĦ]

دیدن لینک ها برای شما امکان پذیر نیست. لطفا ثبت نام کنید یا وارد حساب خود شوید تا بتوانید لینک ها را ببینید.


سیاست های اقتصادی رضاخان
نخبگان سیاسی و فرهنگی در زمان حاكمیت رضاشاه، اندیشه­های اصلاح­طلبانه خویش را مطرح می­کردند؛ اما این آرا به دلیل قدرت دیكتاتوری رضاخان، نفوذ بیگانگان و رقابت شدید میان آنان در عرصه­های مختلف، وجود فساد و رشوه­خواری و الگو برداری از سیستم­های اصلاح و توسعه جوامع غربی، هرگز تحقق نیافت.
رضاخان
در این مقاله به اجمال به اهم سیاست­های اقتصادی رضاشاه حول چهار محور ذیل می­پردازیم:
الف) ارتباطات و حمل و نقل؛
ب) صنایع و امور مالی؛
ج) صنعت نفت؛
د) كشاورزی.
الف) حمل و نقل و ارتباطات
1. احداث راه­آهن
لازمه توسعه تجاری و یكپارچگی بازار ملی، ایجاد ارتباط میان سه بخش ویژه، یعنی مراكز تولید كالاهای كشاورزی(روستاها) با مراكز تولید صنعتی(شهرها) و مراكز توزیع كالاهای وارداتی است. همچنین تسریع فرایند انباشت سرمایه و گسترش حیطه اقتدار دولت، بدون وجود راه­های ارتباطی اعم از راه­های زمینی، هوایی و دریایی امكان­پذیر نیست؛اما مجموعه خطوط راه­آهن كه در شمال، شمال­ غرب، جنوب و جنوب­ شرقی احداث شد، نه برای تأمین موارد مذكور، بلكه برای اهداف استراتژیك و اقتصادی خود شاه اجرا شد
مسیر شمالی راه­آهن از تهران تا بندرشاه، تهران را به مازندران، زادگاه شاه و املاك وسیع و بادآورده­اش متصل می­كرد. همچنین این مسیر به تركمن­ صحرا متصل می­شد كه از لحاظ تولید پنبه، حاصل‌خیز بود و رضاشاه به اراضی آن چشم طمع داشت.
مسیر جنوبی راه­آهن، تهران ‌ـ‌ خلیج فارس، به سبب مسائل نظامی داخلی، ایجاد شده بود تا دستیابی به اقوام و عشایر ناآرام(ایلات عرب بختیاری و لر) را آسان كند. همچنین اشتیاق شاه و وابستگان دولت را برای وجود راه­آهنی سراسری برآورده سازد.
هزینه این کار از مالیات ویژه بر چای، قند و شكر ـ كه اقلام حیاتی در غذای روزانه مردم بود ـ به دست می­آمد و كسری آن نیز از طریق وام­های بانكی و اعتبارات دولتی تأمین می­شد؛ در حالی كه عملاً تأثیر چندانی در بهبود اوضاع اقتصادی مردم نداشت.
احداث راه­آهن، یازده سال طول كشید و با مشاركت مهندسان مشاور آمریكا، بلژیك، ایتالیا، سویس و چكسلواكی ساخته شد و سی میلیون لیره، هزینه بر دوش ملت گذاشت!!
با این وصف، رشد صنایع در ایران نسبت به عرصه­های جهانی بسیار ناچیز بود و علاوه بر آن تقریباً نیمی از سرمایه­های بخش صنعت به شخص رضاشاه تعلق یافت
2. ایجاد پست هوایی
«شركت هوانوردی یونكرس آلمان» این کار را انجام داد كه در اوایل دهه 1300ش. تحت امتیاز خارجیان بود و از اواسط دهه 1310ش. تحت كنترل دولت درآمد.
3. حمل و نقل دریایی
رضاشاه با خرید سه فروند كشتی بزرگ به انحصار تجارت دریایی در خلیج فارس پایان داد.
4. احداث دكل‌های پست(تلفن و تلگراف):
ارتباطات دور از طریق شبكه تلگراف هند و اروپا توسعه یافت و تلگراف و رادیو ـ كه در آغاز برای مقاصد نظامی بود ـ برای احتیاجات غیر نظامی كاربرد یافت. دستگاه­های موج كوتاه در 4 آبان 1309 افتتاح شد و تا 1311 توسعه پیدا كرد.
رادیو تهران در 1319 با حضور متخصصان آلمانی، راه­اندازی و تعدادی از كارمندان، صرفاً برای آموختن كار با دستگاه­ها به فرانسه اعزام شدند.
ب) صنایع و امور مالی
صنایع در ایران تا قبل از جنگ جهانی اول، بیشتر جنبه دستی و هنری داشت و تنها دو كارخانه نخ­ریسی دایر بود.
در این دوره( 1300ـ1320ش.) رشد كلی تولید و درآمد بالا بود؛ اما برندگان اصلی، اقشار مرفه تهران و چند شهر عمده بودند. بیشترین سود را اقشار بالای بوروكراسی دولتی و شركای تجاری­شان بردند و بخش خصوصی صنعت به دلیل بی­ثباتی اقتصادی و هراس از مصادره اموال و یا ضعف مالی قادر به فعالیت نبود. دولت، خود رأساً سرمایه­گذاری در صنایع را در اختیار داشت كه غالباً این صنایع، مصرفی بود. ایجاد و توسعه صنایع نساجی، غذایی و ساختمانی(سیمان و آجر)، محور فعالیت­های این دوره بود.
رضاخان-رضاشاه
اولین كارخانه آردسازی در سال 1299ش. و نخستین كارخانه بافندگی نخ و ابریشم در 1304 راه اندازی شد. از 1310 به بعد، در پی توسعه تولید كالاهای مصرفی، وزارتخانه­ای به نام وزارت اقتصاد ملی تأسیس شد. دو هدف عمده سیاست توسعه صنعتی، تأمین نیازمندی­های مردم از طریق صنایع مصرفی، به­ویژه صنایع غذایی و تأمین نیازمندی­های ارتش از قبیل: گلیسیرین، صابون، كنسرو، مس، سرب، پارچه، ماسك ضد گاز و... بود.
از سال 1311ش. قوانینی برای حمایت از صنایع به تصویب رسید كه باعث رشد شركت­ها از 93 شركت به 1835 شركت تا سال 1320شد. اهم آن کارخانه­ها بدین­قرار بود: 8 كارخانه چرم­سازی، كارخانه­های جورابِ كش­بافی، كبریت­سازی، آهن­سازی، ریخته­گری، نجاری، كیسه و حریر بافی رشت، بطری­سازی، كمپوت و مربا­سازی خراسان، كارخانه پنبه اصفهان، كارخانه تهیه تراورس و كارخانه قیر اندود كردن تراورس، كارخانجات دخانیات، ابریشم، پارچه، كنف، صابون و روغن­كشی.
با این وصف، رشد صنایع در ایران نسبت به عرصه­های جهانی بسیار ناچیز بود و علاوه بر آن تقریباً نیمی از سرمایه­های بخش صنعت به شخص رضاشاه تعلق یافت. همچنین اقدام­های اقتصادی رضاشاه، سرمایه­های خصوصی را برای سرمایه­گذاری در عرصه­های صنعتی هدایت نكرد و آن را به سوی تجارت خارجی و سپس بخش زمین و رباخواری كشاند.
فعالیت­های دیگر آن دوره برای اصلاح امور مالی عبارت بودند از:
الف) تصویب قانون اجازه تأسیس «بانك ملّی» در 1306ش. و پس از آن ایجاد «بانك فلاحتی و صنعتی» در 1309 و بانك­ها و مؤسساتی مانند آنها؛
ب)­ ایجاد ثبات در قیمت ریال؛
ج) افزایش توانایی­های دولت برای تأمین اعتبارات و هزینه­ها.
با این حال، بازاریان و تجار ترجیح می­دادند به جای درگیر­ شدن با نظام بوروكراتیكِ بانك­های دولتی به صرافی­ها روی آورند. این کارها با وجود تدوین و تصویب مقررات متعدد درباره سیستم نظام بوروكراتیك، كارایی لازم را در فرایند توسعه نداشت؛ زیرا فساد اداری، رشوه­خواری و جهل مردم به قوانین و مقررات، مانع اثربخشی آنها می­شد.
در این دوره( 1300ـ1320ش.) رشد كلی تولید و درآمد بالا بود؛ اما برندگان اصلی، اقشار مرفه تهران و چند شهر عمده بودند. بیشترین سود را اقشار بالای بوروكراسی دولتی و شركای تجاری­شان بردند

دیدن لینک ها برای شما امکان پذیر نیست. لطفا ثبت نام کنید یا وارد حساب خود شوید تا بتوانید لینک ها را ببینید.


در سال 1310 دولت با افت شدید درآمدِ نفت، «قرارداد دارسی» را لغو و قرارداد جدید 1933م. را منعقد کرد؛ اما برخلاف جوسازی­ها، این قرارداد به مراتب زیانبارتر از قرارداد قبل بود.
دولت، منابع دیگری برای تأمین درآمد داشت؛ اما نفت، نقش ویژه­ای ایفا می­كرد و 20% كل بودجه را تشكیل می­داد. از آنجا که هزینه­های دولت بیش از اعتبارات بود، سهم نفت در تأمین مخارج، بیش از این مقدار بود و چون درآمد نفت به ارز پرداخت می­شد، حساب جاری و ترازِ پرداخت­ها نیز مازاد نشان می­داد؛ از این‌رو دولت، جدا از اقتصاد سیاسی داخلی، درآمد ارزی قابل توجهی در اختیار داشت كه نه به مالیات­های مردم و نه صادرات وابسته بود.
نگاهی به چگونگی تخصیص بودجه­ سالیانه، روند فعالیت­های كلان اقتصادی دولت را نمایان می­سازد كه از افزایش رو به رشدِ هزینه­های دولت حکایت می­کند؛ اما درصد اختصاص آن به وزارتخانه­ها ناهمگون بود. همچنین مشاركت­نداشتن بخش خصوصی در صنعتی­كردن كشور، سبب فربه­شدن نظام بوروكراتیك و افزایش هزینه­های دولت شد و این علاوه بر هزینه سنگین ایجاد ارتش و تجهیزات نظامی بود كه تا حدود 40% از اعتبارات دولت را به خود اختصاص می­داد؛ از این‌رو انحصار درآمد نفت در اختیار دولت نیز نتوانست توسعه صنعتی و اقتصادی را در ایران به وجود آورد.
رضاشاه
د) كشاورزی
اقدام­های اقتصادی رضاشاه در دوران بیست ساله، تنها حیات جامعه شهری را متحول كرد. درک نادرست از مسائل روستایی و محوری­بودن نیازهای نظامی و استراتژیك حكومت، كشاورزی را در همان وضعیتی باقی گذاشت كه قرن­ها دچارش بود.
دامنه تبعیض مداوم و همه جانبه­ای كه علیه روستاییان اعمال شد، تنها در تمركز سرمایه­گذاری دولت در بخش صنایع نبود. دولت تنها خریدار و توزیع­كننده­ محصولات عمده كشاورزی، شامل گندم و جو در پایین­ترین قیمت بود و هدف آن كاهشِ مصرف دهقانان و اختصاص یارانه به معدودی از شهرها بود. این سیاست­های ناعادلانه، روستاها را از همه طرف زیر فشار قرار می­داد. همچنین روابط «ارباب ـ ‌رعیتی» به دلیل تثبیت مالكیت­های بزرگ به اوج خود رسید.
فرایند تجاری­شدن كشاورزی، به برخی محصولات، محدود بود و تمام مناطق و محصولات استحصایی در این فرایند ادغام نشد و تلاش نظامیان و رضاشاه برای تصاحب زمین‌ها، سبب بی­ثباتی در مالكیت شد. كشاورزان و خرده­مالكان، به علت كمبود نقدینگی، به سلف­فروشی و دریافتِ وام با بهره­های سنگین روی آوردند و كشاورزان بی­زمین برای تأمین خانواده­، وام می­گرفتند.
مالكان بزرگ نیز به دلیل نداشتن نقدینگی، قادر به انتقال درآمد خود به بخش تجارت و صنعت نبودند و راه­های ایجاد شده نیز تنها مراكز شهری خاصه شهرهای بزرگ را به یكدیگر مرتبط می­ساخت و روستاها در انزوا ماندند. تخصصی­شدن و افزایش تولید برخی محصولات محدود، مانند: برنج، توتون، پنبه در سال های 1304 ـ 1348ش. باعث گسترش نقدینه­كاری و افزایش درآمد شد؛ اما شیوه­های كهن تولید، همچنان باقی ماند.
مجموعه­ برنامه­های توسعه صنعتی در سال­های 1310 ـ 1320ش. و اختصاص سهم فزاینده نفت به آن، سهم تولیدات كشاورزی را در تولید ناخالصی ملی از 80 ـ 90% به 50% كاهش داد[33] و كشاورزی در حد كشورهای عقب­مانده باقی ماند.

دیدن لینک ها برای شما امکان پذیر نیست. لطفا ثبت نام کنید یا وارد حساب خود شوید تا بتوانید لینک ها را ببینید.

[オスイン]

دیگه همچین ادم های بزرگی تکرار نمیشن