درباره نظریه های فرهنگ عامه

[sober]

«مقدمه ای بر نظریه های فرهنگ عامه»(گام نو،۸۰، مترجم: ثریا پاک نظر) عنوان کتابی است از دومینیک استریناتی، استاد جامعه شناسی دانشگاه لستر که شامل هفت فصل است و نویسنده در این فصول کوشیده است نظریه های مطرح شده در باب فرهنگ عامه را شرح دهد.

برخوردن به اسامی اندیشمندانی چون آدورنو، گرامشی، مارکوزه، بارت، بنیامین، آلتوسر و... روی جلد یک کتاب خود می تواند بهانه ای باشد برای مطالعه ی آن. اما چیزی که بیش از پیش می تواند کتاب را مورد توجه قرار دهد موضوع کتاب یعنی بررسی نظریات هر یک از از این اندیشمندان درباره ی فرهنگ عامه است. موضوعی که هر چند همه ی ما با مظاهر آن در جامعه مواجه شده ایم اما کمتر پیش آمده که از منظر مطالعات فرهنگی و جامعه شناختی به آن نگاه کنیم. «مقدمه ای بر نظریه های فرهنگ عامه»(گام نو،۸۰، مترجم: ثریا پاک نظر) عنوان کتابی است از دومینیک استریناتی، استاد جامعه شناسی دانشگاه لستر که شامل هفت فصل است و نویسنده در این فصول کوشیده است نظریه های مطرح شده در باب فرهنگ عامه را شرح دهد.

در فصل اول کتاب که عنوان ”فرهنگ توده ای و فرهنگ عامه“ را دارد به نسبتِ میان این دو توجه می شود. استریناتی ابتدا نشان می دهد که با روند صنعتی، شهری و تجاری شدن فرهنگ عامه، جوامع به سمت جامعه ای توده ای پیش می روند که نتیجه ی چنین حرکتی، ظهور فرهنگ توده ای است؛ فرهنگی تجاری و پول ساز که برای بازارهای وسیع تولید شده است. در مقابل، فرهنگ های بومی قرار می گیرند که قدرت ایستادگی ندارند و حذف می شوند. وی سپس به نتایج مخرب این پدیده در سطوح مختلف جامعه می پردازد. مسدله ی بعدی که در این فصل به آن پرداخته می شود فرایند امریکایی سازی است. در واقع فرهنگ عامه ی امریکا به عنوان نمادی که تمام مظاهر منفی فرهنگ توده ای را در خود دارد خطری برای سایر جوامع و به طور خاص انگلستان نشان داده می شود.

فصل دوم کتاب مربوط به ذیذگاه مکتب فرانکفورت و به ویژه آدورنو است. نظریه ی بت وارگیِ کالای مارکس و استفاده ی آدورنو از آن که آن را به حیطه ی کالاهای فرهنگی و خصوصاً موسیقی می کشاند، صنعت فرهنگ و قدرت ان در وادار ساختن مردم در پذیرش آن، موسیقی عامه و تفاوت ان با موسیقی کلاسیک و اوانگارد از مباحثی است که در این فصل مطرح شده اند.

استریناتی فصل مربوط به ساختارگرایی و نشانه شناسی را با شرحی از دیدگاه زبان شناسی ساختارگرایانه ی سوسور آغاز می کند. تمایزات او بین زبان و گفتار، تحلیل هم زمانی و در زمانی و رابطه ی دال و مدلول از این مباحث است. سپس نوبت به لوی استراوس می رسد که از ساختاری غیر قابل رؤیت و ناآگاهانه در ذهن انسان سخن می گوید و آن را در ورای اسطوره های اقوام مختلف جست و جو و کشف می کند. اما بخش اصلی این فصل که مربوط به تحلیل فرهنگ عامه از دیدگاه این مکاتب (ساختارگرایی و نشانه شناسی) است، با شرح مطالعات اُمبرتو اکو، رمان نویس و نشانه شناس ایتالیایی، از رمان های جیمز باند اغاز می شود. هدف اکو شناختن و کشف قوانین تغییرناپذیری است که بر ساختار روایی این رمان ها حاکم است.(ص۱۴۴) این فصل با نگاهی بر اندیشه های رولان بارت و رویکرد نشانه شناسیک او به اسطوره هایِ امروزی پایان می یابد.

در فصل بعد با مطرح کردن دیدگاه مارکسیسم معاصر درباره ی ایدیولوژی و اقتصاد سیاسی به سمت آلتوسر کشیده می شود که در جهت دور کردن مارکسیسم از جبرگرایی اقتصادی با توسل به تعریف ایدیولوژی بر حسب بازتولید مناسبات تولید است. با توجه به این که کاربرد نظرات آلتوسر در مطالعه ی فرهنگ عامه به دلیل برخی مشکلات محدود می شود، استریناتی به سراغ گرامشی می رود که به درکی تازه از مفهوم هژمونی به عنوان یک ابزار فرهنگی و ایدیولوژیک رسیده است. در واقع گرامشی از مفهوم هژمونی برای توصیف شیوه های کنترل اجتماعی استفاده می کند که از طرف طبقه ی حاکم برای پذیرش ارزش ها، عقاید و حتا رهبری ان توسط گروه های اجتماعی به کار می رود.

”فمینیسم و فرهنگ عامه“ عنوان فصل بعدی است که می توانیم در آن نقد فمینیست ها از تصویر فرهنگی زنان در رسانه ها، نوع استفاده از انان در تبلیغات، تأثیر پدرسالاری بر چگونگی بازنمایی زنان در فرهنگ عامه و... را بیابیم. در این فصل مروری بر مطالعات مک رابی درباره ی گروه های مختلف دختران جوان در فرهنگ عامه نیز شده است.

”پست مدرنیسم“ آخرین دیدگاهی است که در این کتاب در باب نگاهش به فرهنگ عامه از آن سخن می رود. اما تفاوت اصلی این فصل با فصول دیگر در این است که ما با نظریه ی این مکتب در باب فرهنگ عامه برخورد نمی کنیم بلکه نویسنده می کوشد تا با نظر افکندن در مظاهر فرهنگ عامه به وجود یا عدم وجود پست مدرنیسم در آن ها پی ببرد.

در این فصل ابتدا ویژگی های اصلی پست مدرنیسم ذکر می شود تا تصویری کلی از آن ترسیم گردد. سپس به چند نمونه از مظاهر فرهنگ عامه نظیر معماری، سینما و تلویزیون و نیز توصیف گونه های پست مدرنیستی آن ها پرداخته می شود. استریناتی در جمع بندی خود نگاه ”آنگ“ به گفتمان فوکویی و استفاده او از آن و پوپولیسم فرهنگی را به طور خلاصه شرح می دهد.

در پایان باید یادآور شد که کتاب ”مقدمه ای بر نظریه های فرهنگ عامه“ هرچند تاریخ مطالعه ی فرهنگ عامه نیست (اعترافی که خود نویسنده در مقدمه ی کتاب آورده) اما چیزی بیشتر از یک مقدمه است و می تواند برای آشنایی با نظریات مختلف در باب این موضوع (فرهنگ عامه) مفید باشد.