تشیع در شعر پارسی !

[∆ MeRzaD ∆]

اندکی کنکاش و پژوهش سنجیده در شعر پارسی نشان می دهد که بسیاری از شاعران برجسته و بزرگ و کوچک این حوزه توجه ویژه ای به چهره های محوری تشیع داشته و در جای جای سروده های خود این علا قه مندی را نشان داده اند.




اندکی کنکاش و پژوهش سنجیده در شعر پارسی نشان می دهد که بسیاری از شاعران برجسته و بزرگ و کوچک این حوزه توجه ویژه ای به چهره های محوری تشیع داشته و در جای جای سروده های خود این علا قه مندی را نشان داده اند. این مساله از همان سده های نخستین ورود اسلا م به ایران و پیدایش شعر پارسی قابل مشاهده است. توجه شعرای پارسی گو به خاندان حضرت علی(ع) نخست در شرق ایران در خراسان بزرگ و انگاه در غرب ایران در آذربایجان و اران و سپس مناطق دیگر ایران جلوه گر شد.
بی گمان در میان چهره های محوری تشیع، شخصیت بزرگانی چون حضرت علی(ع)، فاطمه زهرا(س)، امام حسین(ع)، امام رضا(ع) و سرانجام حضرت مهدی(عج) بیشتر از همه در شعر شعرای ایرانی جلوه گر شدند. در این رابطه بود که رودکی نخستین شاعر بزرگ پارسی گوی در اشعار اندکی که از او به جای مانده است، این علا قه را نشان داده است:
کسی را که باشد به دل مهر حیدر
شود سرخ رو در دو گیتی به آور
اما در میان همه چهره های محوری تشیع، بی گمان حضرت امام حسین(ع) و رویداد کربلا بیش از هر چیز در شعر پارسی به جلوه درآمده است.
یادآوری رویداد غم انگیز کربلا از همان قرن نخست هجری در میان ایرانیان نفرات از خاندان بنی امیه و ستم آنها بر خاندان علی و ایرانیان (موالی)را برانگیخته بود و به قیام های گسترده درمناطق گوناگون ایران علیه این خاندان و سرانجام سرنگون کردن آن انجامید. داستا ن ستم بنی امیه بر خاندان علی در میان ایرانیان زبانزد بودو به همین خاطر پس از پیدایش شعر پارسی، شعرای ایرانی این حادثه را در آثار خود جلوه گر ساختند.
کسایی مروزی از شعرای نخستین شعر پارسی بود که به یادآوری این روادید غم انگیز پرداخت:
آن پنج ماهه کودک باری چه کرد ویحک؟
کز پای تا به تارک مجروح شد مفاجا
بیچاره شهر بانو، مصقول کرده زانو
بیجاده گشته لو لو بر درد ناشکیبا
ان زینب غریوان، اندر میان دیوان
آل زیاد و مروان، نظاره گشته عمدا
تا زنده ای چنین کن، دل ها ما حزین کن
پیوسته آفرین کن، بر اهل بیت زهرا
دقیقی طوسی نخستین سراینده شاهنامه در ایران نیز ، از ستم ابوسفیان و بنی امیه بر امام حسن(ع( )شبر) و امام حسین(ع( )شبیر) سخن گفته است.
چنان بر من کند آن جور و بیداد
نکردند آل بوسفیان به شبر
چنان چون من بر او گریم، نگرید
ابر شبیر زهرا روز محشر
این عشق به خاندان علی در میان شاعرانی چون فردوسی، ناصرخسرو قبادیانی، مسعود سعد سلمان و دیگران نیز نمود گسترده پیدا کرد. مسعود سعد سلمان که عمری در زندان های امرای وقت سختی کشید، در شعر خود به یادآوری رویداد کربلا پرداخته و ستم وارده به خود را به آن رویداد شبیه می کند و در وصف این ستم خود را همانند شهیدان کربلا درخور حرمت می داند.
شاعر آخر چه گوید و چه کند
که از او فتنه و بلا باشد
لا جرم جاه و حق حرمت او
چون شهیدان کربلا باشد
سنایی غزنوی یکی از نخستین شاعران شعر عرفانی در زبان پارسی، علا قه مندی به تشیع و بزرگان آن را در اشعار خودبه نمایش گذاشت و خیل شاعران شعر عرفانی را به پیروی از خود برانگیخت:
سراسر جمله عالم پر زنانند
زنی چون فاطمه خیرالنسا کو؟
سراسر جمله عالم پر شهید است
شهیدی چون حسین کربلا کو؟
سراسر جمله عالم پر امام است
امامی چون علی موسی الرضا کو؟
آذربایجان و اران نیز که از کانون های زایش شعر پاسی به شمار می رفت، جلوه گاه علا قه مندی به تشیع و بزرگان آن بود. بسیاری از شاعران این بخش ایران همچون قطران تبریزی و خاقانی شیروانی در اشعار خود علا قه مندی خود را به تشیع و بزرگان آن نشان داده اند. خاقانی که همانند مسعود سعدسلمان از ستم امرای وقت بر خود می نالید، روزگار خود را به ستم های وارده بر اهل بیت تشبیه می کند:
من حسین وقت و نااهلا ن یزید و شمر من
روزگارم جمله عاشورا و شروان کربلا است
علا قه مندی خاقانی به خراسان و زیارت امام رضا(ع) و بزرگان این بخش ایران در بسیاری از قصاید برجسته او به نمایش درآمده است.
شاعران مناطق مرکزی و جنوبی ایران، به ویژه فارس نیز از جمله گویندگان و جلوه گرسازان رویداد کربلا بودند و نخستین مراثی را در شعر پارسی در این رابطه سرودند. قوامی رازی، شاعر قرن پنجم هجری یکی از این شاعران بود:
روز دهم زماه محرم به کربلا
ظلمی صریح رفت بر اولا د مصطفی
هرگز مباد روز چو عاشور در جهان
کان روز بود قتل شهیدان کربلا
آن تشنگان آل محمد اسیروار
بر دشت کربلا به بلا گشته مبتلا
بابا فغانی شیرازی و بعدها پس از او شاعرانی چون عرفی شیرازی در وصف بزرگان تشیع اشعار زیادی از خود به جای گذاشتند. قوامی شیرازی در یکی از قصائد بلند خود در وصف امام رضا(ع) و بارگاه این امام می گوید:
تبارک ا... از این روضه بهشت آئین
که یک غبار درش آبروی نه چمن است
تمایل به تشیع و وصف بزرگان آن در میان بسیاری از شاعران پاری گوی سبک هندی، همچون صائب تبریزی، عرفی شیرازی، حزین لا هیجی و طالب آملی رایج بوده است. لا هیجی از نخستین شاعرانی بود که قضائدی بلند را به وصف حضرت مهدی و ستایش او اختصاص داد:
سلطان جهان، رهبر دین، هادی مهدی
کز جان به رهش چشم جهانی نگران است
بدیهی است که در ایران بسیاری از شعرای دوره ایلخانی و پس از آن دوره صفوی، بیش از شاعران دیگر به ستایش امامان شیعه به ویژه امام حسین(ع) و رویداد کربلا پرداختند و به پیروی از شاعران بزرگی چون محتشم کاشانی مرثیه سرایی را در شعر پارسی گسترش دادند. ستایش از خاندان علی و اهل بیت از آن به بعد در شعر پارسی بسیاری از شاعران رایج شد وبه دوره قاجار و پهلوی و اکنون رسید. بدون شک شگفت انگیزترین نمود علا قه مندی به تشیع وچهره های محوری آن را باید در پیش از این، یعنی از زمان پیدایش شعر پارسی تا پیدایش صفویه جست وجو کرد.

منبع:
حمید احمدی