آموزش زبان و ادبیات فارسی در سین‏کیانگ چین !

[∆ MeRzaD ∆]

بنا به اسناد و مدارک تاریخی، اکثریت ساکنان اصلی سین کیانگ قدیم، ایرانی نژاد بوده و تا قرن ۹ میلادی با گویش های ایرانی صحبت می کردند که از لحاظ زبانشناسی امروزه، متعلق به گروه زبان های ایرانی میانه شرقی است ...




با تشکر از مدیریت فرهنگی آسیا و اقیانوسیه سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی که این مقاله را دراختیار کیهان فرهنگی قرارداده است .
بررسی گذشته زبان فارسی در سین کیانگ جمهوری چین که سابقه خیلی طولانی دارد، در پیشروی فرهنگ ملی مردم این سرزمین، نقش پیشتاز را ایفاء کرده است .
بنا به اسناد و مدارک تاریخی، اکثریت ساکنان اصلی سین کیانگ قدیم، ایرانی نژاد بوده و تا قرن ۹ میلادی با گویش های ایرانی صحبت می کردند که از لحاظ زبانشناسی امروزه، متعلق به گروه زبان های ایرانی میانه شرقی است . از اواخر قرن ۸میلادی قوم های بادیه نشین ترکی زبان، در نتیجه جنگهای قومی و سیاست های گوناگون، وادار شدند که از فلات مغولستان به سرزمین پهناور سین کیانگ کوچ کنند . در این دوره ها، ساکنان اصلی ایرانی نژاد سین کیانگ، با سوانح غیرمترقبه (طبیعی) مواجه شدند و به ناچار حوضه تاریم به اطراف و اکناف آن پراکنده شدند دولت و حاکمیت متمرکز خود را از دست دادند . برای ترکان که با جمعیت گسترده ای به این سرزمین مهاجرت کرده و سکنی گزیده بودند، شرایط مفیدی فراهم آمد که به آسانی حاکمیت این منطقه را به دست گیرند . سرانجام سرزمین سین کیانگ به یک منطقه کثیرالملة تبدیل شد . در روند تاریخی به تدریج قسمت عمده ای از ساکنان اصلی ایرانی نژاد سین کیانگ هویت ملی خود را از دست دادند، فقط تعداد قلیلی از آنها که در فلات پامیر و دامنه های آن به سر میبردند و امروز نام «ناجیکرا» دارند، توانسته اند زبان اصلی و فرهنگ ملی شان را حفط کنند .
می دانیم تا قرن ۹میلادی، زبان و فرهنگ مردم ایرانی نژاد در این سرزمین پهناور، همیشه مقام اول را دارا بوده است و ارتباطات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی ساکنان سین کیانگ قدیم با مردم ایران و آسیای میانه مداوم، برقرار بوده است .
به طوری که از تاریخ سین کیانگ برمی آید، مردم ترکی زبان سین کیانگ، اولین زبان رسمی خود را در پایه حروف الفبایی سغدی، شکل داده بودند . الفباء عربی، اساس اویغوری وازبکی نیز که از دوره سلطنت قراخانیان (۷۸۰ ۱۲۱۳ میلادی) تابه امروز مورد بهره گیری قرار گرفته و چندین بار هم اصلاح شده، در پایه الفباء فارسی ترتیب یافته است . قزاقان و قرقیزان سین کیانگ نیز با اندک تغییر از همین الفباء، استفاده می کنند . گذشته از این، چندی از اولین نمونه های شعر فارسی هم در شهر تورفان سین کیانگ به دست آمده به طوری که شادروان محمد تقی بهار ملک الشعراء هم در کتاب «سبک شناسی » اش چنین می نویسد: «اوراقی در این اواخر از زیر انقاض و وش زارهای شهر کهنه (تورفان) به دست آمده است که همه آنها از جنس اشعار هجایی و به زبان دری و به خطوط مختلف پهلوی و سغدی و ایغوری است و اینکه ما آنرا به زبان دری می خوانیم ... (۱)
نظر به گفته های بالا و اسناد و مدارک تاریخی، می توان گفت که زبان فارسی از اوایل قرن ۱۰ میلادی در سرزمین باستانی سین کیاگ به طور گسترده مورد استفاده قرار گرفته است . بعد از پذیرفتن دین مبین اسلام از سوی ساکنان این سرزمین، زبان فارسی از عنایت و اعتبار ویژه ای برخوردار بوده است . اگرچه تا قرن ۱۲ میلادی کسی از این منطقه به فارسی اثری انشاء نکرده است، اما مردم فارسی زبان از آثار بزرگان علم و ادب، که تا آن زمان موجود بود به خوبی آگاه بودند . یوسف خاص حاجب; مؤلف داستان قوتات غوبیلیک (دانش سعادت آور) که در قرن ۱۱ در کاشغر سین کیانگ تالیف شده، شش هزار بیت را دربرمی گیرد و سرآغاز ادبیات مردم ترکی زبان به شمار می رود، می گوید:
عربچه تاجیکچه کتابلار اکوش، بیزینگ تیلیمیز چه بو یومغی اقوش . (۲)
(معنی بیت: به عربی و تاجیکی چنین کتاب ها بسیار است، به زبان ما فقط همین یکی است)
معلوم می شود که تا قرن ۱۲، زبان فارسی در سین کیانگ به عنوان زبان خطی، یکجا با زبان های محلی در آموزش و پرورش مورد استفاده قرار گرفته، اما در بین روشنفکران آن زمان هنوز به قدر همگانی گسترده نبوده است .
بعد از قرن ۱۳ میلادی، زبان فارسی در جامعه سین کیانگ بیش از پیش رونق گرفته و تا قرن ۱۹ تنها زبان تدریسی بوده است . حکومت محلی نیز در تماسهایی با کشورهای همسایه از این زبان استفاده می کرده است . حتی احکام ، اسناد و مدارک و مهم حکومتی به فارسی صادر می شده است . در این دوره، شاعران فارسی گوی بسیاری پا به عرصه وجود نهادند . آنها در تتبع و پیروی از بزرگان علم وادب فارسی، آثاری ادبی و علمی را تالیف و از خود به یادگار گذاشتند .
برطبق اطلاعات اندکی که در مورد زبان فارسی بعد از قرن ۱۶ در دست داریم، معلوم می شود که در آغاز آموزش جهت زبان فارسی از کتاب هایی به نام «هفت و یک » و «پنج گنج » استفاده می کردند و بعد «گلستان » و «بستان » و در سطح بالاتر، آثار حافظ، رومی و نظامی و دیگران به عنوان کتاب درسی مورد استفاده قرار می گرفته است .
از اواخر قرن ۱۹ میلادی در قلمرو سین کیانگ، مکاتب نو (غیر دینی) به وجود آمده که فراگیری زبان فارسی یکی از درس های عمده آن بوده است . در سال ۱۸۸۸ میلادی در ولایت آتوش، برادران حسین و بهاودن اولین بار، مکتبی را به نام «حسینیه » تاسیس کردند که روزی یک ساعت فارسی تدریس می شد . اما در این دوره، نفوذ زبان فارسی نسبت به دوره های قبلی، کاسته شده است . در بین تاجیکان، تدریس به زبان فارسی تا سال ۱۹۳۶ میلادی ادامه داشت . از اوائل قرن بیستم زبان فارسی در مکاتب سین کیانگ بتدریج نفوذ خود را از دست داده است .
آموختن زبان فارسی در مدارس سین کیانگ چین برای اویفوران و دیگر قوم های ترکی زبان جزو برنامه رسمی بود . و اویفوران، علوم مختلف را به زبان فارسی می آموختند . در قرون وسطی، زبان فارسی برای روشنفکران اویغور، زبان دوم مادری به شمار می رفت . در حال حاضر، در سین کیانگ چین از فارسی زبانان خیلی کم مانده اند، اما با توجه به شرایط، هنوز بسیاری از مردم به آموزش آن نیاز دارند . زبان های محلی درترکیب و مجموع لغت های خود، اصطلاحات فارسی زیادی دارند . مثلا بیشتر از سی درصد کلمات در زبان اویغوری، از زبان فارسی است .
در طول قرن ها، بخصوص بعد از قرن ۱۳، شعرا و علماء سین کیانگ آثار زیادی را به فارسی تالیف کرده اند . به طوری که تاکنون بیشتر از ۳۶۰۰ جلد اثر خطی جمع آوری شده است . قریب نیمی از این آثار از طرف شعرا و علمای سین کیانگی نوشته شدند که میراث گرانبهای این مرز و بوم به شمار می رود . حتی برخی از این نسخه ها تا به حال شناخته نشده اند .

دکتر ضمیر سعدالله‏زاده
نوشتار ذیل از دکتر ضمیر اسعدالله زاده; استاد و پژوهشگر آسیای مرکزی فرهنگستان علوم اجتماعی ایالت مسلمان‏نشین سین کیانگ چین است که به عنوان گزارشی از وضعیت کنونی و نیازهای آموزش زبان فارسی دراین ایالت در چهارمین کنگره مجمع بین‏المللی استادان زبان فارسی ارائه گردید که سال پیش درتهران برگزار شده بود .
پی نوشت:
۱ - ملک الشعراء بهار «سبک شناسی با تاریخ تطور شعر فارسی‏» ، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی، چاپ ۱۳۶۲ شمسی، ص ۷ .
۲ - یوسف خاص حاجب «قوتات غو بیلیک‏» ، پکن، انتشارات به زبانهای اقلیتها، چاپ ۱۹۸۴ میلادی، ص ۲۱ .