آزادی در دو ساحت مادیات و معنویات

[ИĪИĴΛ ИĪƓĤƬ☛]

نسبت میان دین و آزادی از مهم ترین مسائل مطرح در حوزه معارف دینی و علوم انسانی است. آگاهی از نسبت صحیح میان این دو مفهوم والا، از آن جهت اهمیت اساسی دارد که راه را بر دو انحراف اصلی از صراط مستقیم هدایت یعنی تجدد و تحجر می بندد و زمینه را برای ظهور حقیقت دین و نیز حقیقت آزادی آشکار می سازد.

برآنیم تا در این سلسله یادداشت ها هر بار با رجوع به کلام یکی از اندیشمندان دینی به جستجوی نسبت واقعی این دو معنا بپردازیم. پیشتر نگاه شهید مرتضی مطهری و علامه سیدمحمدحسین طباطبایی به این مساله مورد اشاره قرار گرفت. در این شماره نسبت دین و آزادی را در کلام علامه محمدتقی جعفری جستجو می کنیم.

علامه محمدتقی جعفری در کتاب «تحقیق در دو نظام حقوق جهانی بشر» برای بحث در باب حق آزادی در اسلام، آزادی را به ۵ مورد تقسیم نموده است:

۱) آزادی عقیده،

۲) آزادی اندیشه،

۳) آزادی بیان و تبلیغ،

۴) آزادی رفتار و

۵) آزادی از هرگونه بردگی.

ما در اینجا به روال دو مطلب قبل تنها به موارد ۱ و ۲ یعنی آزادی عقیده و آزادی اندیشه می پردازیم. درخصوص مورد نخست یعنی «آزادی عقیده» علامه پس از این مقدمه که انسان لامحاله دارای اعتقاد است و حتی اگر کسی بخواهد در این دنیا بدون اعتقاد زندگی کند باز باید برای همین زندگی بی اعتقاد پشتیبانی داشته باشد که این پشتیبان خود اعتقادی است، در پاسخ به این سوال که آیا انسان ها آزادند در این که در همه عمر در حال پذیرش یک عقیده و رها کردن عقیده ای دیگر به سر ببرند؟ بیان می دارد که تبدل و تجدد عقیده به جهت دگرگونی های فکری و تغییرات روانی، امری طبیعی است منتها فقط آن عقایدی زوال ناپذیرند که بشر را در مسیر «حیات معقول» قرار دهند، اگرچه همان عقاید هم همواره باید با خرد و منطق سلیم مورد اندیشه و تقویت و معرفت جدید قرار بگیرند.

علامه جعفری بر آن است که در اسلام آزادی عقیده یا آزادی در تجدید علم درباره بعد مادی انسان، به طور دائم تامین شده است، اما در مسائل معنوی اعتقاداتی وجود دارد که بشر برای نپذیرفتن آنها آزاد نیست که عبارتند از همان اصول پنجگانه توحید، نبوت، امامت، معاد و عدل. البته لازم به ذکر است که به طور کلی بحث علامه در مساله دین و آزادی مربوط به وجه تشریعی آزادی است نه وجه تکوینی آن.

تقسیم آزادی به دو وجه تشریعی و تکوینی نظر راهگشای آیت الله جوادی آملی حفظه الله است که توضیح مناسب درباره آن مجالی مخصوص به خود می طلبد. اگر ما این مهم را در مواجهه با آرای علامه جعفری مد نظر نداشته باشیم، دچار سوءتفاهم خواهیم شد و احیانا گمان خواهیم برد که علامه موافق تحمیل عقیده و اجبار و اکراه در پذیرش دین است.

اما درخصوص آزادی اندیشه ، علامه محمدتقی جعفری بصراحت می نویسد: «اگر کسی ادعا کند که آزادی اندیشه از مختصات اساسی دین اسلام است، این ادعا، مبالغه نخواهد بود... اگر اندیشه در واقعیات عالم هستی، اعم از واقعیات جهان برون ذاتی و درون ذاتی و دیگر واقعیات عالم هستی، آزاد نبود، خداوند متعال آن همه دستورهای اکید به اندیشه، بدون تعیین محتوا و تعیین چارچوب، صادر نمی فرمود.» این تصریح ولی به معنای موافقت علامه با آزادی مطلق در اندیشه نیست.

ایشان در ادامه تصریح دیگری هم دارند مبنی بر این که نباید آزادی اندیشه در حد و اندازه ای مجاز شمرده شود که منجر به بی اعتباری اصل مقوله اندیشه گردد و همچنین نباید آزادی اندیشه مزاحم سایر فعالیت های مغزی و روانی انسان باشد. علامه، اندیشه را به خودی خود هدف نمی شمارد و آن را بهترین وسیله برای بهترین هدف ها که وصول به واقعیات است، می داند.

حتی خود شناخت واقعیات هم در نظر علامه هدف نهایی از علم و معرفت نیست بلکه به اعتقاد ایشان، واقعیات، پس از شناخته شدن، لزوما می بایست مورد استفاده انسانی قرار بگیرد.

علامه در اینجا به طرح این پرسش مقدر می پردازد که آیا این بیانات موجب سلب آزادی اندیشه از انسان ها نخواهد شد؟ و آیا این قطعا به زیان بشریت منتهی نمی شود؟ به نزد علامه پاسخ این اعتراض بسیار روشن است زیرا «این بیانات از هدر رفتن حیات آدمی و انرژی های مغزی او درباره قضایای دارای محتویات فاسد یا قضایای بی نتیجه جلوگیری می کند، نه از آزادی معقول اندیشه... پس ، همچنان که نظریه «هنر برای حیات معقول انسان ها» ارزش قائل شدن برای «حیات معقول» است، نه سانسور هنر، اندیشه برای حیات معقول انسان ها نیز برای ارائه ارزش «حیات معقول» انسان ها است، نه سانسور اندیشه.»

علامه محمدتقی جعفری با تقسیم موضوعی آزادی اندیشه به دو بخش مادی و معنوی در نهایت نظیر همان موضعی را در این مساله اتخاذ می کند که در مساله آزادی عقیده بیان داشته بود. به عبارت دیگر علامه در بحث آزادی اندیشه نیز مثل بحث آزادی عقیده قائل به تفصیل است:

۱) اندیشه هایی که به تحقیق و کشف و تنظیم موضوعات عالم طبیعت و ابعاد طبیعی انسان مربوط می شود بدون هیچ قید و شرطی، آزاد است مگر در مواردی که نتایج آنها به ضرر بشریت تمام شود.

۲) اندیشه هایی که پیرامون هویت انسان معنی دار و بایستگی ها و شایستگی های او صورت می گیرد و نیز اندیشه هایی که پیرامون مسائل مربوط به کل هستی انجام می پذیرد و در تعیین ارزش و موقعیت انسانی تاثیر می گذارد، بدان جهت که موضوعات و قضایای مورد اندیشه عینیت محسوس ندارند، لذا حتما باید قانونمند باشند. این قانون عبارت است از هدف قرار دادن کشف و شناخت حیات معقول انسان ها در جهانی معقول و هدفدار.