شما هم شنیده اید که...

[L²evi]

آمبولانس آمده بود و ازدحام جمعیت نمی گذاشت صحنه به خوبی دیده شود. کسانی که دور از صحنه بودند با سرک کشیدن سعی در فهم اصل ماجرا داشتند. ولی وقتی ناامید می شدند از اولین عابری که تازه به جمعیت پیوسته بود می پرسیدند: «آقا زنده است؟»

عابر در حالی که هنوز نتوانسته بود از بین جمعیت اورژانس را ببیند با قاطعیت گفت: «فکر نمی کنم، ضربه خیلی کاری بوده.»

مرد میانسالی که او نیز تازه به جمعیت پیوسته بود با شنیدن این خبر سری تکان داد و با لبخند تلخی آهی کشید و گفت: «خدا بیامرزدش.» صدای ترمز ناگهانی اتومبیلی همه را ترساند.

راننده اتومبیل با هیجان پرسید: «جوان بود؟» مرد میانسال که هنوز در حال آه کشیدن بود با صدایی که نشان از ناامیدی داشت پاسخ داد: «آره چند دقیقه ای هست که تموم کرده.»

موتورسواری که با دیدن جمعیت از دور سرعت موتور را کم کرده بود، با موتور به سمت مرد میانسال آمد و با دیدن چهره مات و مبهوت او بدون این که بداند چه خبر است گفت: «بیکاری آقا! بیکاری! حق داشت خودکشی کنه خدا بیامرزدش!»

یکی از اهالی محل که با عجله خاصی دوان دوان به طرف جمعیت می آمد، در حالی که دکمه های پیراهنش را می بست، با اضطرابی که معلوم نبود برای چیست آخرین نفری بود که به جمعیت اضافه شد. رو پنجه پا ایستاد و همان طور که سعی داشت از لابه لای مردم ببیند چه خبر است، گفت: «عجب، خدا رحمتش کنه! از بس تند رانندگی می کنن.» چند دقیقه ای گذشت و جمعیت پراکنده شد. پیرمردی که قلبش گرفته بود پس از به هوش آمدن به آرامی بلند شد و از ماموران اورژانس تشکر کرد و به راه خود ادامه داد!

همیشه اخبار داغ و مهم برای ما جذابیت های خاصی داشته است. از مهم ترین مسائل سیاسی گرفته تا تحولات اقتصادی و فرهنگی وقتی در سطح جامعه و از طریق رسانه های جمعی به بالاترین سطح فراگیری می رسد شایعه می​شود که بازار پررونقی پیدا می کند؛ بازاری که بعضی ها به آن علاقه زیادی دارند و همزمان با این که به انعکاس آن می پردازند دستی در آن نیز می برند و ذهنیت و تفکر خود را در آن دخیل می کنند. بازار شایعه معمولا زمانی که موضوعی مهم و دارای ابهام باشد به اوج می رسد. هر کدام از این دو نباشد شایعه شکل نمی گیرد.

از سوی دیگر شرایط خاصی که شایعه در آن شکل می گیرد و نبود منبع مشخصی برای انعکاس اخبار، دو عامل مهم دیگری است که رنگ و لعاب شایعه را بیشتر می کند.

شایعه بر چه افرادی بیشتر تاثیر می گذارد؟

دکتر محبوبه فرحبخش، روانپزشک و استاد دانشگاه درباره تأثیرات روانی شایعه بر مردم می گوید: «شایعه همانند همه کنش های اجتماعی، تأثیرات روانی و اجتماعی مختلفی بر افراد اجتماع دارد. میزان تأثیرات شایعه و نوع آن ازجمله بحث هایی است که روان شناسان اجتماعی و جامعه شناسان به آن پرداخته اند.

اصولا تأثیرپذیری افراد از سه رشته از احساسات، شایعه پراکنی را به دنبال دارد. ترس، امید و تنفر. انسان ها هنگامی که از پدیده ای بترسند یا از موضوعی احساس تنفر داشته باشند یا به چیزی امید بسته باشند، از آمادگی لازم برای ساخت و رواج شایعه درباره آن برخوردار هستند. در این میان میزان تأثیر شایعات با توجه به تفاوت های فردی، اجتماعی و فرهنگی افراد و نوع شایعه متفاوت است.

افرادی که از اعتماد به نفس پایین تری برخوردار هستند و همچنین افراد کم سواد که از حوادث و اتفاقات پیرامون خود بی خبرند، بیشتر تحت تاثیر شایعه قرار می گیرند. این موضوع در مورد میزان سلامت روانی افراد نیز صدق می کند، افرادی که از سلامت روان لازم برخوردارند نسبت به افرادی که فاقد این ویژگی هستند، کمتر تحت تأثیر شایعات قرار می گیرند.»

داوری شخصی در شایعه

با کمی دقت در جامعه می توانیم بفهمیم شایعه هیچ معیار و استانداردی ندارد و همین موضوع باعث می شود تا هر کسی براساس برداشت های شخصی و ذهنیتی و نگرانی ها و دغدغه هایی که دارد اخبار را آن گونه که می خواهد تفسیر می کند و سعی دارد آن را به دیگران نیز تحمیل کند.

به گفته فرحبخش، یک شایعه به هر دلیلی که شروع شده باشد وقتی به فرد دیگری منتقل شود، فرد جدید این شایعه را براساس تعصبات، نگرش ها، پیشداوری ها، ترس ها، خوشبینی ها، علایق و نفرت های خود دریافت کرده و انتقال می دهد.

نکته: شایعه با توجه به ماهیت و قدرت تأثیرگذاری آن می تواند اضطراب اجتماعی را افزایش دهد، اعتبار اجتماعی افراد را خدشه دار کرده و بی اعتمادی و بدبینی و سوءظن و سستی باورها را نسبت به سلامت اشخاص و واقعیت ها و پدیده های مختلف جامعه رواج دهد

در حقیقت افراد با پراکندن شایعه به نوعی در صدد هستند از تأثیرات منفی فشارهای مختلفی که بر آنها وارد می شود بکاهند و به این دلیل آن را تکرار می کنند تا از این طریق بعضی از نیازهای آنان ارضا شود. شایعه ای که سوءظن یا تنفر را به همراه دارد یا شایعه ای که ترس یا امیدواری را بیان و اثبات می کند، قادر به تکرار شدن است و توسط احساسات و هیجان های گوینده شایعه تقویت می شود. به این ترتیب تأثیرات روانی شایعه از یکی به دیگری منتقل می شود.

رابطه دوسویه شایعه و اضطراب

دکتر حسین میرفتاحی، جامعه شناس و استاد دانشگاه درباره تأثیرات اجتماعی شایعه می گوید: «شایعات با توجه به ماهیت و قدرت تأثیرگذاری آن می تواند اضطراب اجتماعی را افزایش دهد، اعتبار اجتماعی افراد، سازمان، موسسات و کشورها را خدشه دار کرده و بی اعتمادی و بدبینی و سوءظن و سستی باورها را نسبت به سلامت اشخاص و واقعیت ها و پدیده های مختلف جامعه رواج دهد. بیشتر این شایعات را افراد ساده اندیش و سطحی نگر عمدتا در شرایط و موقعیت های اجتماعی نامطلوب منتشر می کنند و ماحصل آن ایجاد بدبینی، افزایش اضطراب و نگرانی در مردم، ترور شخصیت افراد، ایجاد فضای ناسالم اجتماعی، ایجاد تقابل و صف بندی میان قشرهای مختلف مردم یا مسئولان، بروز فرافکنی به منظور تخلیه ترس ها و آرزوها در افراد جامعه می شود.»

فرحبخش نیز در این باره می گوید: «شایعه اضطراب ها و فشارهای روانی خاص خود را بر افراد به جا می گذارد. در واقع شایعه به گونه ای با ناامنی و اضطراب همراه است.»

افزایش امنیت روانی و کاهش شایعه پراکنی

مشکلات مختلف در جامعه باعث می شود افراد براساس شرایطی که در آن زندگی می کنند وقایع و رویدادها را ببینند و به همان صورت هم آن را انعکاس دهند.

فرحبخش درباره تاثیر امنیت روانی بر شایعه می گوید: «در شرایطی که افراد زیادی از اقشار جامعه در زندگی فردی یا حیات جمعی خود به هر دلیلی ازجمله فشارهای روانی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و... به طور جدی، نگران و مضطرب هستند از شایعات تأثیرات منفی بیشتری دریافت کرده و آن را با درصد بالاتری از نگرانی ها به دیگری منتقل می کنند.»

هرچه نبودن امنیت روانی و اضطراب در میان افراد فزونی یابد، به همان میزان، شایعات هم بیشتر می شود. به این ترتیب، می توان نتیجه گرفت بین شایعه به عنوان پدیده اجتماعی و اضطراب به عنوان پدیده ای روانی، تعاملی دوسویه وجود دارد؛ به این معنا که از یک سو، اضطراب از انگیزه های ساخت و رواج شایعه است و از سوی دیگر، شایعه نیز در پیدایش اضطراب موثر است.

پیشگیری از رواج شایعه

همیشه زمانی شایعه در میان مردم مورد قبول واقع می شود که افکار عمومی آمادگی لازم را برای تفکیک خبر واقعی و دروغ ندارد. افکار عمومی، پاشنه آشیل جامعه در مقابل شایعه است. اگر افکار عمومی جامعه ظرفیت پذیرش شایعه را نداشته باشد براحتی نمی توان شایعه را بر فضای جامعه تحمیل کرد.

معمولا شایعه درباره موضوعات مهم و مبهمی ایجاد می شود که برای افکار عمومی جذابیت دارد و همین جذابیت باعث می شود شایعه بتدریج جای خود را در نظام اجتماعی باز کند.

برای آماده سازی افکار عمومی و آشنا کردن مردم با اهداف و روش های رواج دهندگان شایعه، آگاه سازی اجتماعی از طریق رسانه ها، ایجاد فضای امن روانی و روحی در خانواده و جامعه، رشد جامعه پذیری سیاسی در مردم، افزایش فضای اعتمادسازی بین مردم و مسئولان از جمله مواردی است که تا حد زیادی جلوی رواج شایعه را در جامعه می گیرد