تشکل زنان در دوران محمدرضا پهلوی

[Black_Man]

پس از برکناری رضاشاه و روی کار آمدن محمدرضا پهلوی، تشکل زنان همچنان مورد توجه بود. به طوری که روز به روز بر تعداد انجمنها و جمعیتهای زنان افزوده می شد. این افزایش تشکل تقریباً با طرح انجمنهای ایالتی و ولایتی دولت مصادف شد. در سالهای ۱۳۴۰ ۱۳۵۰، حکومت پهلوی به منظور تحکیم قدرت بیشتر به سمت امریکاییها متمایل شد و به توصیه طراحان امریکایی، طرح انقلاب سفید را در ایران به اجرا درآورد.

هدف مهم این طرح، خروج ایران از بافت سنتی در سطح وسیع و وارد ساختن آن به دوران نوین اقتصادی اعلام شد. اما نتیجه آن بروز بی ثباتیِ اقتصادی، از بین رفتن کشاورزی، و ظهور صنایع مونتاژ بود. در مرحله اجرای این طرح نیز تعارضات بسیاری در جامعه پیش آمد؛ به طوری که بیشتر نیروهای مذهبی و روشنفکر به عوارض طرح واقف شده، با آن مخالفت کردند. در این میان، حکومت نیز نیروهای متعددی را در مقابل مخالفان خود مجهز ساخت.

ازجمله نیروی زن غربگرا که از ابتدای تأسیس کانون بانوان تا تأسیس شورای عالی زنان ایران در پیشبرد اهداف غربگرایانه حکومت، عملکردی مؤثر و کارآمد از خود نشان داده بود، مورد توجه بیشتر حکومت قرار گرفت. به همین دلیل، سازمان زنان ایران با امکانات مالی و اجرایی بیشتر در صحنه ایران ظهور کرد. به این ترتیب، سازمان زنان ایران مولود تغییر شکل یافته بسیاری از جمعیتهایی شد که از ابتدای مشروطیت شکل گرفته و رشد کرده بودند. پس در فعالیتهای سیاسی، البته به اقتضای سیاستهای حکومت شرکت جست.

با روشن شدن نقش سازماندهی زنان در پیشبرد اهداف سیاسی، حکومت درصدد حمایت بیشتر از تشکلهای زنان برآمد. زنانی که با عنوان عناصر جدید، نقش مؤثر خود را در جریانهای مختلفی چون کشف حجاب و طرح انجمنهای ایالتی و ولایتی نشان داده بودند، در انقلاب شاه و مردم، وظایف دیگری را بر عهده گرفتند و با حمایت مالی دولت، سازمان زنان ایران را به وجود آوردند.



البته پس از شهریور ۱۳۲۰ و استقرار حکومت محمدرضا پهلوی از اشاعه سازمانهای زنان حمایت چندانی نشد ولی به تدریج از سال ۱۳۲۲، برخی جمعیتهای مختلف در ائتلاف با یکدیگر، سازمان همکاری زنان را تأسیس کردند تا در عین تمرکز نیروهای خود به شکل منسجم تری عمل کنند. ۱ به این ترتیب، در اولین سالهای حکومت محمدرضا جمعیتهای زنان تنها در حفظ موجودیت خود کوشیدند.

پس از آنکه پایه های قدرت سیاسی حکومت استقرار یافت، این جمعیتها بار دیگر تقویت شدند و روز به روز بر تعداد آنها افزوده شد، به ویژه، در سالهای ۲۵ـ۱۳۲۲، تأسیس انجمنهای زنان با شکلها و عناوین مختلف به اوج خود رسید که اغلب، از سوی حکومت و سیاسیون حمایت می شدند. مؤسسان آنها کسانی بودند که تا قبل از این دوران نیز دستی در سیاست داشتند و با انگیزه سوق دادن افکار عمومی به سمت فرهنگ غرب گرا به چنین فعالیتهایی دست می زدند. ۲ پوشش ظاهری این تحرکات مطلع کردن زنان درباره مسائل اجتماعی، انجام امور خیریه به نفع طبقات کم درآمد، تشکیل کلاسهای اکابر برای بالا بردن سطح سواد تا قبل از واگذاری آموزش عمومی به وزارت فرهنگ، از اهداف جمعیتهای زنان بود.

حمایت حکومت از جمعیتهای زنان بهترین شاهد این مدعاست که این جمعیتها همگام و همراه با سیاستهای حکومت بودند؛ زیرا در غیر این صورت با توجه به مخالفت قاطبه مردم با این نوع تحرکات غرب گرایانه، فعالیت آنها در سطح وسیع امکان پذیر نمی شد. علاوه بر این، جمعیتها تنها به لحاظ صوری با یکدیگر تفاوت داشتند و اغلب، انگیزه یکسانی را دنبال می کردند. به همین دلیل در مواقع حساس و با تشخیص سیاست گذاران به راحتی در یکدیگر ادغام می شدند. ۳

اگرچه بررسی هر یک از جمعیتهای زنان چندان دور از مباحث مربوط به سازمان زنان ایران نیست، ولی به دلیل تعدّد بسیار این جمعیتها و عدم وجود اسناد و مدارک خاص برای هر یک از آنها و تنها جهت روشن کردن پیش زمینه های اجتماعی، سیاسی در شکل گیری سازمان زنان، خلاصه ای از عملکرد آنان ذکر خواهد شد.

وجه مشترک اغلب جمعیتهای زنان، اعلام تأسیس کلاس های اکابر بود که در واقع، بهترین راه نفوذ در میان طبقات مردم به شمار می رفت. با تشکیل کلاسهای فوق و یا کلاسهای آموزش خیاطی، آرایش، قلاب بافی و...، صاحبان اندیشه تجددگرایی به راحتی با اقشار مختلف ارتباط حاصل کرده، به تلقین و آموزش تفکرات خود می پرداختند. ازجمله این جمعیتها جمعیت پرورش کودک (تأسیس ۱۳۲۵)، انجمن مبارزه با بی سوادی زنان (۱۳۲۵)، انجمن معاونت عمومی زنان شهر تهران (۱۳۲۵)، جمعیت شیر و خورشید سرخ بانوان (۱۳۲۸) و... بودند.

برخی از جمعیتها با عناوین مختلف در محلات و مناطق شهرها شکل می گرفت که اهداف اصلی آن، تأمین بهداشت و آبادانی محله و منطقه مسکونی عنوان می شد. علاوه بر آن، فعالیتهای عمومی مانند کلاسهای آموزشی و یا فعالیتهای تبلیغاتی نیز انجام می شد. انجمن کوی یوسف آباد یا انجمن زنان و دختران نارمک ازجمله چنین جمعیتهایی بودند. ۴

بعضی ازجمعیتها، هدف خودرا ارتقای سطح فرهنگی زنان ووارد نمودن آنان به پستهای مدیریت و سمتهای سیاسی اعلام می کردند. جمعیت راه نو وانجمن بانوان فرهنگی ازجمله این جمعیتهابودند. ۵

جمعیتهایی نیز با سرمایه گذاری کشورهای خارجی تأسیس می شدند و با همکاری زنان خارجی به فعالیتهای داخل و خارج از کشور می پرداختند. باشگاه بین المللی زنان که به وسیله امریکاییها و ایرانیها تأسیس شده و وابسته به اتحادیه بین المللی زنان در امریکا بود و همسران سفیران برخی از کشورها به عضویت آن درآمده بودند، از این جمله بود. ۶

اشتراکات شغلی و حرفه ای، عامل دیگری در تشکیل جمعیتهایی مانند جمعیت زنان کارمند و جمعیت دختران دانشجو بود. اهداف عمومی این جمعیتها، تأمین حقوق بیشتر در مسائل شغلی و تحصیلات و امکانات ویژه طبقاتی بود. ۷

برخی از جمعیتها نیز با انتخاب عناوین خاص، خود را به سازمانهای بین المللی منسوب می کردند و با ایجاد ارتباط با این سازمانها، در برنامه ریزی تشکیلات خود از همان سازمانها الگو می گرفتند. سازمان زنان طرفدار اعلامیه حقوق بشر از این گونه جمعیتها بود. ۸

سازماندهی و نحوه اداره این جمعیتها، با اقتباس از الگوهای مشابه در کشورهای غربی بود. زنانی که در رأس هیأت مدیره قرار داشتند، با سفرهای مختلف و ارتباط با جمعیتهای زنان کشورهای مختلف، اهداف و عملکرد خود را تدوین می کردند. ۹

بیشتر این جمعیتها به وسیله کمیسیونهای متعدد اداره می شدند. در رأس هر کمیسیون یک هیأت مدیره قرار داشت کمیسیونهای مذکور عبارت بودند از:

۱. کمیسیون تبلیغات و انتشارات: در این کمیسیون، برنامه های مربوط به نشر کتاب و مقاله از سوی نشریات هفتگی تدوین می شد. کلیه فعالیتهای مربوط به تبلیغات در جهت اهداف جمعیتها، از سوی این کمیسیون هماهنگ می شد. این برنامه های تبلیغی، اغلب شامل بزرگداشت روز ۱۷ دی، روز مادر، تبلیغ بی حجابی، معرفی زنان متجدد، تجلیل از برنامه های تجددگرای حکومت با عنوان اعطای آزادی و حقوق زنان بود. مجلات مخصوص زنان، مانند اطلاعات بانوان و زن روز، مهم ترین و عمده ترین بخش این فعالیتها را به مردم معرفی می کردند. ۱۰ بیشترین فعالیت و هزینه جمعیتها مربوط به این کمیسیون بود.

۲. کمیسیون بهداشت و خیریه: از کمیسیونها و بخشهای مهم جمعیتهای زنان بود که با رسیدگی به امور بهداشتی مناطق جنوب شهر و یا طبقات مستمند، بیشترین نفوذ را در میان طبقات مختلف داشت، گروههای وابسته به این کمیسیون با برنامه ریزیهای هیأت مدیره از مناطق مختلف بازدید کرده، سپس با مراجعه به شهرداریها و مسئولان دولتی در سطح بسیار محدود و یا از طریق بودجه جمعیتها به تأمین نیازهای مناطق پرداختند. ۱۱

۳. کمیسیون فرهنگی: وظیفه تشکیل کلاسهای سوادآموزی برای زنان بی سواد و کلاسهای تقویتی و تجدیدی برای دانش آموزان بی بضاعت برعهده این کمیسیون بود ۱۲ که عملکرد آن به دلیل رقم بالای بی سوادی و تعداد کم نیروهای متخصص در جمعیتها بسیار محدود و متفرق بود.

۴. کمیسیون هنری: این بخش با کلاسهای آموزش خیاطی، آرایش، آشپزی، خانه داری، گلدوزی، رقص، و موسیقی ــ صرف نظر از جنبه های آموزشی ــ بسیاری از زمینه های تحقق اهداف تجددگرایی را فراهم می کرد. ۱۳ به این ترتیب، زن ایرانی با بسیاری از نمودهای فرهنگ غربی از طریق مدلهای لباس در آموزش خیاطی و شیوه های آرایش غربی در کلاسهای آرایشگری آشنا می شد.

۵ . کمیسیون حقوقی: وظیفه این کمیسیون، فعالیت در جهت اصلاح قوانین مدنی و حقوقی به نفع زنان اعلام شد، اعضای این کمیسیون زنان حقوقدان بودند. یکی از اقدامات این کمیسیون، تشکیل جمعیت راه نو و ارائه طرح جدید به مجلس در سال ۱۳۴۳ با تقاضای برابری حقوق مدنی با مردان بود. ۱۴

۶. کمیسیون ازدواج و تحکیم خانواده: تعلیم و تربیت دختران به منظور ارتقای سطح زندگی در زمینه بهداشت و تربیت فرزند، فعالیت برای بالا بردن سن ازدواج با انتشار بیانیه و اجرای سخنرانی و مشاوره های خانوادگی از وظایف این کمیسیون بود. ۱۵

۷. کمیسیون ازدیاد عضو و امور مالی: وظیفه جذب اعضای جدید و تأمین منابع مالی جمعیتها به عهده این کمیسیون بود که آن را از طریق دریافت حق عضویت اعضاء و درآمد حاصل از اجرای برنامه های مختلف یا فروش محصولات صنایع دستی که به وسیله زنان آماده شده بود، تأمین می کرد. ۱۶

۸ . کمیسیون روابط بین الملل: ایجاد ارتباط بین جمعیتهای زنان در ایران را با سایر جمعیتهای کشورهای مختلف برعهده داشت. ۱۷

هر یک از کمیسیونهای مذکور، برنامه های گسترده ای را در راستای اهداف جمعیتهای زنان اعلام می کردند. در صورتی که این اهداف، عملا به دلیل عدم دستیابی به منابع مالی، اغلب در سطح بسیار محدودی اجرا می شد. علاوه بر این، به دلیل تعدد جمعیتها و عدم وجود یک برنامه ریزی تدوین شده و مشخص، عملکرد و بازتاب آن عمیق نبود؛ به طوری که اغلب، اهداف سیاسی دولت را تأمین نمی کرد. از طرفی، مهم ترین خواسته این جمعیتها آن بود که یکی از اعضای خانواده سلطنتی و یا وابستگان درجه اول سیاسی، ریاست افتخاری این جمعیتها را برعهده بگیرند.

تصور عمومی بر این اصل قرار داشت که در این صورت، حمایت دستگاههای دولتی و اجرایی، شامل حال آنها خواهد شد. ۱۸ البته تمامی جمعیتهای فعال در آن دوران به این نتیجه رسیده بودند که به شکل متفرق نمی توانند به اهداف خود دست یابند. حکومت نیز از زمان تأسیس کانون بانوان به تجربه دریافته بود که برای پیشبرد اهداف تجددمآبی و سوق قشر عظیم جامعه زنان ایرانی به شکل غربی، به یک نیروی هماهنگ و منسجم نیاز دارد. بنابراین، تصمیم گرفت که جمعیتهای زنان را تحت یک مدیریت منسجم و واحد در همدیگر ادغام کند.

[تیز بال]

ziyad bod vali sepas