زوال و انحطاط دولت ها و تمدن ها

[bOoOoOy]

تاریخ، سرشار از مجموعه ای از پدیده هاست؛ همان گونه که صحنه های کیهانی یا فیزیکی و یا گیاهی لبریز از گروهی از پدیده ها و نمودارهاست. از سوی دیگر، همچنان که پدیده ها و نمودارهای مربوط به هر یک از صحنه های مذکور، سنت ها و قوانینی دارند، این سئوال مطرح می شود که آیا پدیده ها و ظواهری که صحنه تاریخ سرشار از آنهاست نیز به نوبه خود، دارای سنت ها و قوانینی هستند؟ اگر چنین است، قرآن کریم در برابر این سنت ها و قوانین تاریخ چه نقطه نظری دارد و چه موضع گیری کرده است؟
قرآن در محدوده دگوگون سازی عملی جامعه، پیام های خود را در ارتباط با صحنه تاریخ بیان می کند و سنت ها و قوانین تاریخ را در حدی که اقدامات عملی پیامبر صلی الله علیه و آله را برای دگوگون سازی روشن کند و به میزانی که توجیه کننده، هدایتگر و آفریننده یک بصیرت و آگاهی مناسب جهت رویدادها، شرایط و اوضاع و احوال باشد، بیان می دارد.


سنتی برای پایان دادن به عمر ملت ها
یکی از این سنت ها و قوانین الهی، سنت زوال و انحطاط جوامع بشری و یا به عبارتی دیگر، پایان یافتن عمر ملت ها و مرگ و نابودی تمدن هاست؛ زیرا اکثر ملت ها و تمدن ها، مخصوصاً زمامداران و ائمه کفر پس از رسیدن به اقتدار و تمدن، از صفات الهی به صفات شیطانی روی می آورند و این صفات، آنها را به سقوط می کشاند. از این رو هر ملت و تمدنی اجَلی دارد و چون زمان آن به سر رسد، مرگ و نابودی، آن تمدن را فرا می گیرد.دولت ها و ملت ها، مانند یک انسان متولد می شوند و پس از رشد و شکوفایی، تمکّن و اقتدار، رو به سقوط و زوال می گذارند.
از نظر ابن خلدون، دانشمند جامعه شناس و سیاست دان اسلامی، دولت ها نیز مانند مردم، عمرهای طبیعی دارند. سن طبیعی انسان ۱۲۰ سال و سن اشخاص در هر نسلی متفاوت است؛ چنانکه عمر ملت اسلام بنا به حدیث میان ۶۰ تا ۷۰ سال است، اما سنین دولت ها نیز هر چند مختلف است ولی اغلب دولت ها از سه پشت تجاوز نمی کند و هر پشت عبارت است از سن متوسط یک شخص یعنی ۴۰ سال.(۱) از این رو همان گونه که مرگ یک فرد، تابع و تحت تأثیر قانون و اجل و سنت معینی است که فرا می رسد، امت ها و جامعه ها نیز دارای اجل ها، موعدها و مقاطع زمانی دقیق و معینی هستند و قوانین و سنت هایی وجود دارد که اجل هر امت یا جامعه را تعیین می کند.(۲)
اجل اجتماعی، حالتی است که دامنگیر یک جامعه می شود نه عارض بر این فرد یا آن شخص. قرآن کریم نیز در آیات متعددی، به مسألة اجلِ همگانی یک جامعه و سنت هایی که این اجل را تعیین می کند، اشاره کرده است.(۳)
از نظر ما پدیده هایی همچون زمین لرزه، آتشفشان، سیل، خشکسالی و حوادث طبیعی دیگر که ظاهراً ضروری، جبری و قهری که از نظر ما با افعال اختیاری انسان ها ربط و پیوند ندارند، اما از منظر الهی بسیاری از این حوادث نیز پیامد و تابع رفتار ماستاقتدار ملت ها، نمایشی از آزمایش الهی است!
بنابراین، هر قوم و ملتی، مدت زمانی را به دست می آورد تا بر سایرین خلافت و اقتدار داشته باشد. قرآن به روشنی هدف از گردش اقتدار تمدن ها بر روی زمین را بیان می کند و از آن به عنوان یکی از آزمایش های الهی نام می برد: «ثُمَّ جَعَلْنَاکُمْ خَلاَئِفَ فِی الأَرْضِ مِن بَعْدِهِم لِنَنظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ»؛ «آنگاه شما را به دنبال ملل گذشته، خلیفه (وارث تمدن) قرار دادیم تا بنگریم که چگونه شما عمل می کنید».(۴) آیات قرآنی بیانگر آن است که آدمی تا زمانی که دارای خصلت الهی است و به دستورات خداوند عمل می کند، در باغ بهشت و زندگی پر رفاه قرار دارد و همین که عهد و فرامین الهی را فراموش می کند و به خصلت های شیطانی روی می آورد، خلافت و تمدن و زندگی آسوده یا بهشت، از وی سلب می شود و دچار هبوط و سقوط می گردد. بنابراین خداوند سبحان، کلید خلافت و اقتدار زمین را در هر دوره ای از زمان به دست ملتی می سپارد تا آن ها را بیازماید.
تمدن ها از جایی شروع می کنند، کم کم به اوج می رسند، سپس افول می کنند و نابود می شوند یا درنگ می کنند مانند استخرهای راکدی که از جریان موقت نهرهای حیات بخش بر جای می ماند (۵) و پس از مدتی، آنان نیز زوال می یابند و این خط سیر، همواره میان تمدن ها جاری است. ملت ها می میرند، سرزمین های کهن، خشک و کم آب می شوند یا به گونه ای دیگر تغییر می کنند. انسان سازگار با هنر و دست ابزار خود، به راه می افتد و همراه با خاطراتش پیش می رود. اگر تعلیم و تربیت، خاطرات او را ژرف تر و وسیع تر کرده باشد، تمدن نیز با او مهاجرت می کند و در جایی دیگر خانه ای تازه بر پا می کند.