اطیب البیان

[bOoOoOy]

پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «مَن رآنی فقد رآنی لأنّ الشیطان، لا یتشکل بنا، یعنی هر کس مرا در خواب ببیند [به حقیقت] مرا دیده است زیرا شیطان نمی تواند به شکل ما درآید.» ضمیر «نا» جمع است و شامل حال همهٔ معصومین(ع) از حضرت آدم(ع) تا خاتم الاوصیا(ع) می شود.
اطیب البیان، تفسیری به امر و امضای امام زمان (ع)
مرحوم آیت الله سیّد عبدالحسین طیّب بنا به آن چه که دانشنامه قرآن دربارهٔ وی آورده: «یکی از فرزانگان وادی عشق به قرآن بود که سراسر زندگی او را تلاوت، تبلیغ و تفسیر قرآن فرا گرفته، و تفسیر اَطْیَب القرآن یکی از مظاهر آن است.۱
وی در اصفهان در میان طایفه ای از سادات، معروف به «میرمحمّد صادقی» در سال ۱۲۷۲ ش، دیده به جهان گشود و در سه سالگی به همراه پدر به کربلا رفت. انگیزهٔ این سفر معنوی بنا به نقل نزدیکان آن بوده که پدر ایشان نذر داشته که نام فرزند خود را «عبدالحسین» بگذارد و می خواسته که در اوّلین فرصت «عَبْد» را به محضر مولا ببرد. لذا در سفری دو ماهه پدر و پسر راهی کربلا شدند. در آن جا عنایت مولا دامنگیر این فرزند خردسال می شود و اولین توجّه آن حضرت این گونه نمایان می گردد که این کودک سه ساله بسیاری از زیارت ها، مانند زیارت «وارث»، «امین الله» و بخشی از «زیارت جامعهٔ کبیره» را از حفظ و بدون خطا و اشتباه می خواند و همین امر موجب شگفتی همراهان و دیگران می گردد. نزدیکان او این مسئله را به حافظهٔ قوی و هوش سرشار و غنیّ او منسوب می کردند امّا خودش این موضوع را عنایت و کرامت سیّدالشهداء به خویش می دانست و می گفت: «من این امر را طبیعی می دانم چرا که مولایی مانند ابی عبدالله(ع)، عبد خود را بدون صله و انعام نمی گذارد و من در تمام عمر از این صله و انعام بهره ها برده ام و خود را نسبت به آن بزرگوار ممنون و سپاسگزار می دانم.۲
مرحوم آیت الله طیّب در دوازده سالگی پدر را از دست داده، امّا در سایهٔ همّت بلند، تحصیلات خود را با جدیّت تمام در زادگاه خود ـ اصفهان ـ پی می گیرد در محضر درس عالمانی راستین و پارسا مانند آیت الله سید ابوالقاسم دهکردی، آیت الله سید محمّد باقر دُرچه ای و برادر وی آیت الله سید مهدی درچه ای ـ هر سه از مراجع تقلید اصفهان آن روز ـ و دیگر استادان به پایان می رساند، و آن گاه برای تکمیل تحصیلات و برخورداری از عنایات مولایش امیر مؤمنان (ع)، عازم نجف می شود و در آن جا، بنابر آن چه که خود در پایان جلد ششم تفسیرش آورده، به تأیید بیشتر بزرگان و عالمانِ نام آور آن حوزهٔ دیرینه موفق به اخذ درجهٔ اجتهاد می گردد، که نام شماری از آنان به همراه تصویر اجازه یشان، در پایان جلد ششم تفسیر مورد اشاره آمده است.۳
پذیرش مسئولیّت نه داعیّه مرجعیّت
در وارستگی، صفای باطن، دنیاگریزی و دوری از ریاست، و از دیگر سو مسئولیّت پذیری و عمل به وظیفه، این حکایت از زبان ایشان شنیدنی و قابل تأمّل است.
«در بازگشت از نجف، آقایان زیادی در قم به من پیشنهاد می کردند که در قم بمانم و درس و بحث را شروع کنم، ولی من احساس می کردم، حوزهٔ قم کمبودی ندارد و آقایان زیادی مشغول تدریس هستند. به این جهت پیشنهاد آقایان را نپذیرفتم و عرض کردم: فکر می کنم برای اصفهان مفیدتر باشم که آن جا نیاز بیشتری نسبت به قم احساس می شود. بعد از مخالفت من، بعضی از آقایان فرمودند: اگر شما در قم بمانید و حوزهٔ درس تشکل دهید، بعد از مدّتی در مرجعیّت شما تردیدی نخواهد بود و مَرجع خواهید شد» من عرض کردم: من هیچ گاه داعیّهٔ مرجعیّت درس نخوانده ام، من با انگیزه خدمت و پذیرش مسئولیّت درس خوانده ام.»
در پاسخ من، بعضی از آقایان این عبارت را به کار بردند: «در اصفهان، علم شما دفن می شود. امّا من به این عبارت اعتقادی نداشتم و به جهت ارائهٔ خدمات دینی، تبلیغی و ارشادی به اصفهان برگشتم.»۴
مرحوم آیت الله طیّب بنابر نقل نزدیکان وی، سالی چهارده مرتبه قرآن را ختم می کردند و در ماه محرّم و صفر مقیّد بودند که هر روز زیارت عاشورا را با آداب کامل بخوانند و همچنین هر شب قبل از «نماز شب» زیارت چهارده معصوم را می خوانده اند.
مرحوم آیت الله طیّب در مصاحبه با مجلّهٔ حوزه، انگیزهٔ نگارش این تفسیر را چنین فرموده اند:
نگارش تفسیر را تقریباً از سال ۱۳۴۱ به صورت مداوم شروع کردم، علت نگارش هم، سفارش حضرت حجّت ـ ارواحنا فداه ـ بود که در عالم رؤیا به حقیر داشتند و به بنده امر فرمودند که این تفسیر را بنگارم. از آن زمان من بدون وقفه به نگارش آن مشغول شدم، آخرین جلد آن ـ یعنی جلد چهاردهم ـ در سال ۱۳۵۹ ش. منتشر شد که به این ترتیب تألیف این دوره تفسیر هیجده سال به طول انجامید.۵
آن مرحوم رؤیای خود و تشرّفش را به محضر آن جان جهان، دوبار؛ یک بار کوتاه و سربسته و دیگر بار با تفصیل بیشتری در مقدّمه و مؤخّرهٔ تفسیر خود آورده است که ما تلفیق آن دو رؤیای شیرین را در این جا می آوریم. سیّد بزرگوار در مقدمه تفسیر آورده است:
دیر زمانی بود که در خاطرم خطور می کرد کتابی در تفسیر قرآن بنگارم. روی این اندیشه حوزه های تفسیری تشکیل داده و جزوه های متفرّقی در این باره به رشتهٔ تحریر درآورده بودم امّا از طرفی قصور باع و قلّتِ استعداد و اشتغالات درسی و عوائق و گرفتاری های دنیوی مرا از اقدام به این امر، منع، بلکه مأیوس می کرد تا این که در شب سه شنبه، پنجم جمادی الثانی سال ۱۳۸۰ ق. مطابق با ۲۲ آبان ماه ۱۳۳۹ ش. در محضر بعضی از علمای اعلام به مجلس سوگواری حضرت صدّیقهٔ طاهره(ع) موفق شده و در ضمن توسّل حالتِ وجدی در خود دیدم، از آن جا به منزل مراجعت نموده و در عالم رؤیا خدمت ثامن الحُجَج(ع) و حضرت ولی عصر(عج) مُشرّف شده و پس از مذاکراتی که بین آن دو بزرگوار راجع به زُوّار شد، حضرت بقیّه الله پس از عنایاتی و ترضیهٔ خاطری ( = رضایت خاطر) نسبت به حقیر، مرا امر به نوشتن تفسیری فرمود و وعدهٔ نُصرت به من دادند. بعد از آن که از خواب بیدار شدم، صدْقِ رؤیای من ظاهر شده و وعده نُصرت حضرتش تحقق یافته و من به نگارش و تألیف این کتاب، به یاری حضرت ربّ الارباب و تاییدات حضرت حجّت (ع) با تمام کوشش و اهتمام اقدام نمودم و چون در تفسیر آیات قرآن از احادیث و بیانات خاندان نبوّت، استفاده نمودم و حقّاً که بیانات ایشان بهترین و پاکیزه ترین بیانات در تفسیر قرآن بوده و این جامه تنها به قامت اینان راست آمده است لذا این کتاب را « اطیبُ البیان فی تفسیر القرآن نامیدم و این هدیهٔ ناقابل را حضور ولی عصر (ع) تقدیم می نمایم.»۶
مرحوم آیت الله طیّب در پایان تفسیر خود همین بشارت و رؤیای صادقه را با تفصیل بیشتری به منظور تابش نور ولایت در قلوب دوستان و شیعیان، به همراه رؤیایی دیگر در تائید این تفسیر از ناحیهٔ مقدّسه(ع) چنین آورده است:
«شب جمعه ای بود در عالم رؤیا در کنار نهر «بابا حسن» در اصفهان، در محلّهٔ «بیدآباد» ماشینی ایستاده بود که رانندهٔ آن را ندیدم. در آن ماشین حضرت ثامن الحُجج ـ امام رضا (ع) ـ در طرف دیوار تشریف داشتند و حضرت بقیّهٔ الله(ع) در طرف نهر ـ در ماشین ـ جلوس فرموده بودند. میان این دو بزرگوار، جوانی خُردسال، با کلاه نشسته بود که ایشان را نشناختم. حقیر به طرف نهر آمدم و دیدم زانوی مبارک حضرت بقیهٔ الله(ع) به پشت [صندلی] ماشین گذارده شده است. [بنده خم شدم] روی ماشین را بوسیدم.
[امام عصر(ع)] عنایت فرمودند در ماشین را باز کرده و فرمودند: «می خواهی ببوسی، ببوس!» بنده هم زانوی مبارک ایشان را بوسیدم و به چشم کشیدم.
آن گاه حضرت بقیهٔ الله(ع) به جدّ بزرگوارشان [امام رضا(ع)] اظهار کردند: « زُوّار شما زیاد شده اند و حوائج همهٔ آن ها را بخواهیم روا کنیم، مشکل است» حضرت رضا(ع) فرمودند: «مانعی ندارد».
آن گاه حضرت بقیّهٔ الله(ع) از ماشین پیاده شده، دست حقیر را گرفته، به مدرسهٔ «میرزا مهدی» که در همان مکان واقع است، تشریف آوردند، و به من فرمودند: «حجرهٔ تو کدام است؟» من حُجرهٔ وسط مقابل رو را نشان دادم. در این هنگام من به حضرت عرض کردم: «سئوالی دارم».
ایشان اجازهٔ سئوال دادند، و من عرض کردم: «آیا شما از من راضی هستید؟» فرمودند: «نَعَم! چون ترویج دین می کنی.»
بعد در خدمت حضرت بقیّهٔالله(ع) آمدیم در «مسجد سیّد». در آن جا امام(ع) فرمودند: «من سابقاً کتابی در عقاید منتشر کردم و فعلاً می خواهم کتابی در تفسیر بدست یکی از شماها بنویسم، خوب است به تو محوّل کنم، فعلاً هزار تومان وَجهش موجود است». حقیر از خواب، فرحناک بیدار شدم و تصمیم به نوشتن تفسیر گرفتم.
[درباره بخش اوّل سخن امام(ع) که فرمودند: «من سابقاً کتابی در عقاید نوشتم و منتشر کردم»] بعضی از علمای اعلام فرمودند: مراد کتاب حکم الطیّب است که شما نوشته اید و منتشر کرده اید.»
خلاصه از شدّت خوشحالی صبح همان جمعه، جلسه ای در یکی از منازل داشتم که دربارهٔ عقاید و اخلاق سخن می گفتم، در آن جلسه خواب [دوشین] خود را عنوان کردم. [بلافاصله] صاحب منزل هزار تومان آورد.
من عرض کردم «این مبلغ را کاغذ بخرید تا در این تفسیر مصرف کنم». ایشان هم از تهران کاغذ خرید و حقیر در مدّت ده سال چیزی حدود هفت جلد آن را نوشتم.»۷
رؤیای دوم، امضای امام زمان(ع)
شبی دوباره در عالم رؤیا خدمت حضرت بقیّهٔ الله ـ روحی له الفداء ـ مشرّف شدم و به ایشان عرض کردم: «آیا این تفسیر مورد رضایت خاطر شما هست؟» فرمودند: «نَعَم!» عرض کردم: «پس امضا بفرمایید.»
حضرت یک نقطه پای آن تفسیر گذاردند. حقیر دیدم که از آن نقطه، نور متصاعد می گردد. لذا با کمال جرئت و بانگ بلند می گویم، هم نوشتن این تفسیر به امر مبارک حضرت بقیهٔ الله(ع) بوده و هم به امضای آن حضرت رسیده است».۸
مرحوم آیت الله طیّب ـ رضوان الله علیه ـ پس از ذکر خواب های صادقه و رؤیاهای راستین خود چند نکته را متذکر می شود که با آوردن آن نکات ما این مقاله را به پایان می بریم:
نکتهٔ اوّل، آن که پیامبر اکرم(ص) فرمودند:
«مَن رآنی فقد رآنی لأنّ الشیطان، لا یتشکل بنا، یعنی هر کس مرا در خواب ببیند [به حقیقت] مرا دیده است زیرا شیطان نمی تواند به شکل ما درآید.» ضمیر «نا» جمع است و شامل حال همهٔ معصومین(ع) از حضرت آدم(ع) تا خاتم الاوصیا(ع) می شود.
نکتهٔ دوم، آن که امام عصر(ع) به جلسات عقاید و توحید و تفسیر علاقه مندند.
نکتهٔ سوم، «ترویج دین» در نظر مبارک ایشان مُهّم است زیرا در جواب سئوال حقیر فرمودند:
«رضایت من برای ترویج دین است».
چهارم، آن که خانواده پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) کانون کرَم هستند لذا بزرگواری ایشان اجازه نمی دهد که زائران آن ها دست خالی برگردند به همین مناسبت در رؤیا [فرمودند]:
«برآوردن حوائج زائران مانعی ندارد».
دربارهٔ ویژگی های این تفسیر باید در مقال و مجال دیگری سخن گفت امّا در پایان نمی توان دریغ خود را از این موضوع که این تفسیر تاکنون به طرز چشم نواز به همراه تصحیح ویرایشی و ذکر مراجع احادیث و درآوردن فهرست های فنّی به چاپ نرسیده پنهان داشت، به علاوه آن که چاپ کنونی نیز چاپ مطلوبی نیست.
امید آن که همّت بلند ناشری موجب خشنودی امام عصر(ع) را فراهم آورد و تفسیری که به امر و امضای آن حجّت خدا(ع) به دست و عالمی عالی مقدار به رشتهٔ تحریر درآمده، در هیأتی زیبا و قالبی گیرا مجدّداً به چاپ برسد.