تاريخچه و فرايند بافت فرش ايران

[G◎lḓℯᾔ~Ŝtąr]

قديمترين فرش دستبافت ايرانی در سال 1949 در دومين مرحله کاوشهای باستان شناس روسي، رودنکو در منطقه پازيريک کشف و به نام فرش پازيريک ناميده شد.

رودنکو در کتابی که به مناسبت اين اکتشافات در سال 1953 در روسيه منتشر کرد، درباره فرش مکشوفه توضيحات مفصلی نگاشت و آن را صراحتا کار ايران و قديمی ترين فرش ايرانی در دنيا بيان نمود. او نوشت: "بدون اينکه بتوانيم به طور حتم بگوييم اين فرش کار کداميک از سرزمين های ماد-پارت(خراسان قديم) يا پارس است، تاريخ فرش مذکور و پارچه هايی که در پازيريک کشف شد قرن پنجم و يا اوايل قرن چهارم پيش از ميلاد تشخيص داده می شود."

سپس او اضافه می کند: "تاريخ اين قالی از روی شکل اسب سواران معلوم می شود. طرز نشان دادن اسبهای m10.jpgجنگی که به جای زين قالی بر پشت آنها گسترانده اند و پارچه روی سينه اسب از مشخصات آشوريها می باشد اما در روی فرش پازيريک ريزه کاريهای مختلف و طرز گره زدن دم اسبها ، در نقوش برجسته تخت جمشيد نيز ديده می شود."

در زمان تسلط مغولها (قرن سيزدهم و چهاردهم ميلادي) قالی بافی به سطح بسيار رفيعی از زيبايی وتکنيک رسيد. شکوفايی اين صنعت شايد با حکومت غازان خان (1307-1295 ميلادي) مصادف بود.

اما اوج قالی کلاسيک ايرانی را که از آن با رنسانس قالی ايران ياد می شود زمان سلاطين صفوی (1722-1499 ميلادي) به ويژه زمان حاکميت شاه طهماسب اول (1587-1524 ميلادي) و شاه عباس کبير(1629-1587 ميلادي) ثبت کرده اند. از اين دوران حدود 3000 تخته فرش به يادگار مانده که درموزه های بزرگ دنيا و يا در مجموعه های شخصی نگهداری می شوند.

در اين دوران در کنار قصرهای پادشاهان کارگاههای قالی بافی بناشد و مراکز گوناگون که قبلا در تبريز ، اصفهان ، کاشان ، مشهد ، کرمان ، جوشقان ، يزد ، استرآباد ، هرات و ايالات شمالی نظير شيروان ، قره باغ و گيلان وجود داشتند توسعه و رونق بيشتری گرفتند.

در همان زمان ، نقاشان و نگارگران بلندپايه طرحهای خلاصه شده و ترکيبی ترنج در وسط قالی و لچکها را در آن وارد کردند. يعنی همان طرحی که قبلا به زيباترين وضعی در قرن پانزدهم روی جلد کتابهای ارزشمند به کار می رفت.

با اشغال کشور بوسيله افغانها (1722-1721 ميلادي) اين صنعت و هنر رو به انحطاط گذاشت.
در قرن نوزدهم قاليهای ايرانی ، بويژه فرشهای نفيس ناحيه تبريز به اروپا راه يافتند. از سوی کشورهای اروپايی نمايندگانی به تمام کشورهای مشرق زمين گسيل شدند و با رقابت بسيار فشرده کليه فرشهای کهنه و عتيقه را گردآوری کرده به قسطنطنيه که هنوز هم مهمترين بازار قالی مشرق زمين بود فرستادند.

با به پايان رسيدن منابع فرشهای کهنه ، شرکتهای انگليسی (زيگلر 1883 م) آمريکايی و آلمانی به طور نامحدود اقدام به تاسيس کارگاههايی در تبريز ، سلطان آباد(اراک) ، کرمان کردند. اين روال تا جنگ جهانی اول که توليد قالی به طور قابل توجهی افزايش يافته بود ادامه داشت.

فرش دستبافت, فرش ايران, بافت تابلو فرش


فرايند بافت
مراحلی كه برای شروع بافت يك فرش مي‌بايست رعايت گردد عبارتند از:

1ـ آماده‌سازی مواد اوليه شامل نخ‌چله، نخ پشمي(خامه)، نخ پود.
2ـ آماده‌سازی دستگاه (دار) و ابزار.
3ـ آماده‌سازی نقشه مورد نظر.
4ـ چله‌كشی (نصب نخ چله يا تارها بر روی دار قاليبافي).
5ـ بافت گليم، ابتدای فرش.
6ـ ساده‌بافی ابتدای فرش، انجام عمل گره زدن بر روی تارها به وسيله خامه.
7ـ نقشه‌خواني، انجام عمل گره زدن براساس خانه‌های رنگی نقشه.
8ـ انجام عمل پودكشی (پود زير يا ضخيم و پود رو يا نازك) و عمل كوبيدن پودها.
9ـ شيرازه پيچی كناره‌ها.
10ـ عمل كوبيدن رج‌ها و قيچي‌زدن سرپرزهای اضافي.
11ـ رعايت در جلوگيری از معايب احتمالی هنگام بافت.
12ـ پايين‌كشی :اتمام كار يك فرش بافته شده.

توضيح اينكه در يك فرش تراكم گره‌ها و ظرافت آنها نمايانگر ميزان مرغوبيت و كيفيت فرش است. بدين معنی كه هر چه تعداد گره‌ها زيادتر و در اصطلاح فرشبافی هر چه پرتر باشد كيفيت آن بالاتر خواهد بود.

بطور كلی در قاليبافی ايران دو نوع گره متداول است.
1ـ گره تركی (قيورد ـ متقارن) تبريز، هريس همدان، عشاير فارس و ....

2ـ گره فارسی (سنه ـ نامتقارن) فارسي‌زبانان، اراك، اصفهان، مشهد، بيرجندؤ كرمان، نائين، كاشان، قم و ....

رجشمار
رجشمارهای رايج در فرشبافی ايران از 20 تا 90 رجی مي‌باشد.
معمولاً فرشهای درشت‌باف 20 و 25 رجی و فرشهای ايلياتی درشت‌بافت معمولاً حدود 30 رجی هستند فرشهای متوسط خوب 40، 45 و 50 رجی هستند. فرشهای خوب 50 تا 90 رجی هستند.