زاهدان كهنه

[✘ 2gнєтєя4єνєя ✘]

زاهدان كهنه بزرگترين شهر دوران اسلامي ايران است شهر زاهدان كهنه حدوداً در ۲۷ كيلومتري شرق زابل، در بخش پشت آب اين شهر واقع شده است. اين شهر كه در دوران اسلامي از اهميت خاصي برخوردار بوده است، به طوري كه گروهي از محققان آن را شهر زرنج (زرنگ) دوران اسلامي مي دانند و بعضي ها نيز آن را شهر باستاني جالق (زالق) به حساب آورده اند.
امّا درباره تاريخ بنياد شهر« جي ـ پي ـ تيت» انگليسي معتقد است كه زاهدان حدود ۴۲۰ سال قبل از آن كه از سوي تيمور خراب شود، موجود بوده و حدود سال ۳۶۵ هجري در زمان خلف ابن احمد آخرين پادشاه صفاري كه بعد از ۷ سال ماندن در حصار، مطيع سلطان محمود غزنوي شد، ساخته شده است قديمي ترين سفالينه هاي به دست آمده از منطقه، مربوط به ظروف سفالي با تزيين قالب زده بوده كه اغلب نقش هايي شامل طرح هاي هندسي و گل و گياه دارند كه قدمت اين نوع سفالينه هاي مربوط به قرن ۵ و ۶ هجري است.
ديگر قطعات ظروف سفالي زاهدان كهنه به دوره ايلخاني مي رسد و به نظر مي رسد اين شهر با جبهه و لشكر تيمور (شاهرخ) براي هميشه متروك شده است. هنري ساوج لندور جهانگرد، باستانشناس و جغرافي دان انگليسي كه در سال ۱۹۰۱ ميلادي به سيستان سفر كرده، شهر زاهدان را به لندن شرق (آسيا) لقب داده است.
آنچه كه امروزه از زاهدان كهنه به يادگار مانده، شامل برج و باروي شهر و قلعه تيمور است. به طور كلي شهر مانند ساير شهرهاي قديمي پيش از اسلام و شهرهاي آسياي ميانه داراي ۳ حصار آبادي بوده است كه نشانه هاي به جاي مانده از معماري شهر، وضع آن را مشخص مي كند. بخش اصلي شهر، ارگ (كهندژ) است كه پس از آن شارستان (شهرستان) و سپس ربض شهر قرار داشته و گرداگرد هريك را حصاري به همراه برج هاي تدافعي در برگرفته است. حصار شهر تا حدودي قائمه و به شكل مستطيل ديده مي شود.
با توجّه به مصالح مورد استفاده در بناها كه تمام خشت خام به همراه ملات كاه گل و اندود گچ بوده، در بعضي مواقع آجرهاي مكعبي لابه لاي خشت ها به كار رفته و به نظر مي رسد كه بسياري از بناهاي شهر زاهدان را با مصالح آجر ساخته بودند به طوري كه آجرهايي با ابعاد ۵ در ۱۴ در ۲۷ و ۵ در ۲۷ در ۲۷ سانتي متر به وفور در بخش جنوبي شهر پراكنده است كه متأسفانه در قرن هاي اخير مردم منطقه بسياري از آنها را با تخريب بناهاي باستاني، براي ساخت مقابر مردگان خود به آنجا منتقل كردهاند. در محل زاهدان كهنه و اطراف آن، مجموعه اي ازبناهاي دوران اسلامي وجود دارد كه يكي از اين مجموعه ها در فاصله ۲۵۰ متري شمال شرقي ارگ زاهدان كهنه قرار دارد.
محل زاهدان كهنه مي تواند در حقيقت آخرين بقاياي شهر زرنج در دوران تاريخي باشد كه پس از يورش تيمور لنگ و ويراني بندهاي سيستان ديگر به صورت يك شهر زنده نامي از آن در متون تاريخي باقي نمانده است. بررسي هاي انجام شده در روي محوطه هاي باستاني سيستان نشان داده اند كه زمين هاي رسوبي كنار آنها قابليت كشت و زرع و آبياري را داشته اند و با از بين رفتن اين موقعيت وضع اسكان در اين شهرها و استقرارگاه ها نيز به كلي از بين رفته و موجب متروك شدن آنها شده است. آنچه مسلم است شهر زاهدان كهنه از سوي تيمور لنگ و پس از خرابي بندها و سدهاي موجود در روي رودخانه ها ويران شده است.
چهل و چهار پير يا چهل و چهار زاهد كهنه ديده مي شود كه بنا به روايات موجود، اين مردان خدا از سوي تيمور لنگ گردن زده شده اند. در جهت شمال غربي زاهدان كهنه و در طول همان لبه گلي تراس بلندي كه شهر دوران اسلامي اخير زاهدان كهنه در روي آن بنا شده، آثار يك آبراهه قديمي ديده مي شود و مقدار قابل توجهي سفال از نوع سفال هاي لعابدار دوران اسلامي زاهدان كهنه در سطوح مختلف آن پراكنده است. ميل قاسم آباد در طول همين راه واقع شده است. اين مناره در زمان بازديد اشتين ارتفاعي برابر ۷۰ فوت (تقريباً ۲۱ متر) داشته است. اين بنا با آجر هايي به اندازه ۳۵ در ۲۰ در ۵ سانتيمتر ساخته شده و قطر پايه آن حدود ۱۸ متر بوده است.
مناره داراي ۲ كتيبه آجري برجسته نيز بوده است. در باره اين مناره كه كاملاً تخريب شده تيت نوشته است در قسمت پاييني كتيبه اسم تاج الدين ابوالفضل نصر است و در قسمت بالااسم نوه او تاج الدين حرب نوشته شده است. احتمال مي رود كه تاج الدين كبير نتوانسته كتيبه را كامل كند و پيش از آن فوت كرده است.