چه کسی مرده است؟

[bOoOoOy]

آیا در مواردی که از نظر پزشکی عنوان مرگ مغزی اطلاق می شود، از نظر فقها شخص مبتلا به مرگ مغزی، میت محسوب می شود و از نظر اسلام مرگ مغزی به منزله نقطه پایان حیات است یا خیر؟ این نوشته نگاهی است گذرا به معیارهای تشخیص مرگ از نظر فقیهان و پزشکان.

معیار تشخیص از نظر فقها
باید توجه داشت که مرگ و حیات نیز مانند دیگر موضوعات عرفی، تابع فهم عرفی هستند و ما مفاهیمی تحت عنوان «مرگ و حیات اسلامی» نداریم و اسلام در این موضوعات، نظر عرف را امضا فرموده و عرف مردم نیز عموماً مرده را از زنده تمیز می دهد اما گاهی اوقات، تشخیص مرگ حتی برای پزشکان نیز مشکل می شود؛ بنابراین تشخیص و احراز مرگ، در موارد مرگ مغزی به دلیل تخصصی بودن، خارج از توان و صلاحیت عرف عام است. آنچه از نظر فقه و فقها مهم است، احراز مرگ و پایان عمر است تا احکام مرده بر شخص جاری شود؛ بنابراین در این گونه موارد، فقها برای احراز پایان عمر شخص متوفای مغزی نیاز به تشخیص کارشناس و خبره – یعنی پزشکان متخصص و کارشناسان پزشکی قانونی – دارند و موضوع حکم فقیه با نظر قاطع کارشناسان مزبور مشخص می شود.

بنابراین در برخی موارد، عرف عام در تشخیص مرگ یا حیات شخص مبتلا به مرگ مغزی، در شک و تردید به سر می برد ولی عرف خاص – یعنی اهل خبره و کارشناسان – به طور قطع جملگی شخص مصدوم را مرده می داند. در اینجا قول اهل خبره «اماره» است و با وجود اماره جای رجوع به اصل و استصحاب نیست تا حیات شخص استصحاب شود.

اما اگر بین اهل خبره و پزشکان متخصص مغز و اعصاب و پزشکان قانونی، حکم قطعی و اتفاق نظر بر مرگ شخص مصدوم نباشد، از نظر فقه در این صورت مشکلی وجود ندارد زیرا فقهای شیعه و سنی (۱) به اتفاق آرا در صورتی که مرگ شخصی مشکوک باشد، «تربص» و انتظار تا زمان ظهور علائم مرگ و قطعی شدن آن را واجب می دانند. محقق حلی در این باره می فرماید: «این نظر بین فقها اجماعی است؛ دلیل آن هم این است که از معاونت و مساعدت بر قتل مسلمان احتراز شود».(۲) و صاحب جواهر می فرماید: «راه های مختلفی در روایات برای قطع به مرگ این اشخاص ذکر شده است؛ در برخی روایات ۲ روز درنگ و در برخی دیگر ۳ روز و در دسته ای دیگر از روایات انتظار تا پدید آمدن علائم نعشی و تعفن جسد، علامت مسلم بودن مرگ آنها ذکر شده است و در دسته ای دیگر، مرگ مسلم آنها معلق به علم و قطع شده است که اولی همان معیار قرار دادن علم است و موارد دیگر از مصادیقی هستند که عرفا از طریق آنها علم به مرگ قطعی حاصل می کنند.(۳)

بنابراین از هر راهی که قطع به مرگ مغزی حاصل شود و پزشکان متخصص در هر موردی مرگ مغزی را مسلم و قطعی و غیر قابل بازگشت تشخیص دهند، در این صورت نیز حکم حالت دوم – یعنی مرگ قطعی شخص – را خواهد داشت اما در پاره ای از موارد نادر که در تشخیص مرگ مسلم مغزی اختلاف نظر بین پزشکان، خصوصاً پزشکان قانونی و جراحان پیوند زننده وجود دارد و تحقق قطعی مرگ مغزی مشکوک است، به دلیل فقدان علم به تحقق مرگ به استناد اصل استصحاب حکم به حیات بیمار می شود و در نتیجه، عدم جواز برداشت پیوند و سایر احکام مترتب بر شخص زنده، در مورد او جاری خواهد بود.

تشخیص مرگ مغزی از نظر پزشکان
در اکثر موارد در تشخیص مرگ مغزی بیمار مشکلی وجود ندارد؛ مانند وارد شدن ضربه بر جمجمه ای باز که نمونه بارز آن اصابت گلوله به جمجمه یا تصادفاتی است که به متلاشی شدن جمجمه منجر شود. ولی در موارد نادری تحقق قطعی مرگ مغزی محل تردید است و به همین خاطر، پزشکان برای جلوگیری از اشتباه در تشخیص مرگ مغزی، اتکا و استناد به علامت واحد بالینی نظیر وقفه قلب و تنفس و حتی توقف امواج الکتریکی مغز را به تنهایی ارزنده و قابل اعتماد نمی دانند و معتقدند باید تمام معیارهای بالینی در مورد بیمار تحقق یابند تا بتوان تشخیص مرگ مغزی را قطعی دانست. عدم تحقق حتی قسمتی از یک معیار، تشخیص را منتفی می سازد.

علاوه بر این، باید یک دوره زمانی نیز بر بیمار بگذرد (مدت زمان انتظار) و در طول این مدت با نظارت مداوم، عدم تغییر در معیارهای بالینی به ثبوت برسد. معمولاً علاوه بر تحقق معیارهای بالینی، آزمون تایید کننده تشخیص مرگ مغزی نیز برای اطمینان بیشتر صورت می گیرد که کوتاه کردن مدت زمان انتظار می تواند از دیگر فواید انجام این آزمون باشد.

معیارهای بالینی
معیارهای بالینی عمده برای تشخیص مرگ مغزی عبارتند از:

الف) وجود کمای عمیق (۳= G.C.S): عدم وجود حرکات خود به خودی، فقدان باز کردن چشم ها و عدم پاسخ گفتاری و حرکتی به محرکین دردناک از علائم کمای عمیق است و چنانچه شخص مبتلا به مرگ مغزی را با محرکی دردناک تحریک کنند، فاقد پاسخ کلامی یا حرکات در عضلات سر و صورت خواهد بود و هیچ گونه واکنشی در مقابل تحریکات دردناک از خود بروز نخواهد داد.

ب) فقدان واکنش های ساقه مغز: این واکنش ها عبارتند از:

۱) فقدان رفلکس نوری مردمک (چه مستقیم و چه غیر مستقیم)؛ به عبارت دیگر، مردمک چشم های شخص مبتلا به مرگ مغزی باید ثابت باشد و در مقابل نور، هیچ گونه واکنشی از خود نشان ندهد.

۲) فقدان رفلکس قرنیه نسبت به تماس با یک جسم.

۳) فقدان Gag Reflex.

۴) فقدان رفلکس سرفه.

۵) فقدان رفلکس های مربوط به حرکات چشم ها.

۱ ۵) عدم واکنش چشمی – سری یا Occulo – Cephalic که همان تست Dollseye است.

۲ ۵) عدم واکنش چشمی – تعادلی یا Occulo – Vestibular (تست کالریک با آب سرد) که همان تست شست و شوی مجرای گوش خارجی با آب سرد است.

ج) عدم وجود تنفس خود به خودی: تنفس خود به خودی شخص مبتلا به مرگ مغزی باید قطع باشد و تنها با دستگاه صورت پذیرد. برای تایید اینکه تنفس شخص قطع است، تست مخصوصی به نام آزمون آپنه (Apnea test) یا آزمون کنترل انجام می شود تا مشخص شود که آیا تنفس شخص بر می گردد یا نه.

این آزمون شرایط ویژه ای دارد و به این صورت انجام می شود که ابتدا بیمار را به مدت ۱۰ دقیقه با اکسیژن صددرصد وانتیله کرده در همین حین، گازهای خون شریانی چک می شود. وقتی ۲ Pco در حد ۴۰ میلی متر جیوه باشد، بیمار را از دستگاه تنفس مصنوعی جدا ساخته و اکسیژن مستقیم را با فشار ۸ تا ۱۲ لیتر در دقیقه از طریق لوله تراشه به بیمار می رسانند و به مدت ۱۰ دقیقه دیگر بیمار از نظر بروز حرکات تنفس تحت مراقبت و نظارت مستقیم قرار می گیرد. در صورتی که در پایان ۱۰ دقیقه حرکت تنفسی پدید نیاید، گازهای خون مجدداً چک شده و اگر ۲ Pco بالاتر از ۶۰ میلی متر جیوه باشد که مبین حداکثر تحریک مرکز تنفس در بصل النخاع است، تست خاتمه یافته تلقی شده و بیمار مجدداً به دستگاه وصل می شود.

بروز هرگونه حرکت تنفسی یا انجام تنفس، رد کننده مرگ مغزی خواهد بود. اگر در حین انجام تست و جدا بودن شخص از دستگاه تنفس مصنوعی برای او افت فشار خون یا آریتمی قلبی پدید آید، آزمون باید بلافاصله قطع شده و شخص مجدداً به دستگاه تنفس مصنوعی متصل شود. در این صورت برای تایید مرگ مغزی باید از روش های تایید کننده دیگر استفاده کرد.(۴)

د) منتفی بودن شرایط مشتبه شونده با مرگ مغزی: در بیمارانی که معیارهای بالینی فوق کامل شده باشد، باید درجه حرارت مرکزی بدن نیز بررسی شود که این درجه حرارت باید بالاتر از ۹۰ درجه فارنهایت یا ۲/۳۲ درجه سانتی گراد باشد.

از نظر پزشکان متخصص مغز و اعصاب، نباید شرایطی که می توانند مرگ مغزی را شبیه سازی کنند در شخص وجود داشته باشد. یکی از این موارد، هیپوترمی (Hypothermie) یعنی کاهش درجه حرارت بدن به پایین تر از حد طبیعی است؛ دیگری، موارد مسمومیت هاست؛ مسمومیت با مواد مخدر یا مسمومیت دارویی که سیستم عصبی بدن را سرکوب می کنند و ۲ مورد دیگر نیز شوک و اختلالات متابولیکی ای هستند که ممکن است در مراحل پیشرفته بیماری های کبدی یا نارسایی کلیوی، علائمی شبیه به مرگ مغزی ایجاد کنند.

در صورتی که درجه حرارت مرکزی بیمار بیشتر از ۲/۳۲ درجه سانتی گراد باشد، اگر مغز زنده و قادر به عمل باشد. عمل خود را بروز خواهد داد و در حقیقت، فشار خون بیمار که باید بالای ۹۰ میلی متر جیوه باشد، به اثبات رسیده و در نتیجه هیپوترمی (Hypothermie) رد می شود. احتمال مسمومیت ها و اختلالات متابولیک و شوک نیز با تست های آزمایشگاهی مخصوص کنار گذاشته می شود.

هـ) گذشت مدت زمان انتظار: با تحقق علائم بالینی مرگ مغزی و رد موارد مشتبه شونده با مرگ مغزی، باز هم نمی توان بی درنگ رأی به مرگ مغزی بیمار داد بلکه باید مدت زمانی که از آن به عنوان (مدت زمان انتظار یاد می شود، بر بیمار بگذرد که این مدت زمان بر حسب عامل به وجود آورنده مرگ مغزی از ۶ تا ۲۴ ساعت، متفاوت خواهد بود.

در طول این مدت، بیمار مبتلا به مرگ مغزی باید تحت نظارت دقیق تیم پزشکی قرار گیرد تا در صورت از بین نرفتن علائم بالینی مرگ مغزی، پس از سپری شدن مدت زمان انتظار، بتوان مرگ مغزی بیمار را اعلام کرد.

آزمون های تکمیلی
بعضی متخصصان مغز واعصاب به تحقق مراحل پیشین اکتفا نکرده و انجام آزمون ها و تست های تکمیلی را به عنوان تایید تشخیص مرگ مغزی در بیمار لازم دانسته اند. این آزمون ها عبارتند از:

الف) تست آنژیوگرافی (Angiographic) عروق مغز: در این آزمون پس از تزریق ماده حاجب رنگی به داخل شریان بیمار، از عروق مغز او عکس برداری می کنند. اگر این ماده حاجب وارد جمجمه بیمار نشود، دلیل بر این است که خون به مغز شخص نمی رسد، در نتیجه وقوع مرگ مغزی قطعی است و بعد از انجام آن به مدت زمان انتظار، نیازی نیست.

تست های دیگری نیز وجود دارد که قطعیت آن مانند تست اول نیست اما تایید کننده مرگ مغزی خواهند بود.

ب) تست الکترو آنسفالوگرافی (۵) ( Electro – encephalographie ): این آزمون عبارت است از ثبت جریانات الکتریکی مغز از روی پوست سر که در اصطلاح عامه به آن، نوار مغز گرفتن گفته می شود در این تست با گذاشتن الکترودهایی در دور سر بیمار، تغییرات الکتریکی مغز را که دلیل بر فعالیت نیمکره های مغز است ثبت می کنند که در صورت مرگ مغزی شخص، این امواج وجود نخواهد داشت و به صورت خط صاف (ایزوالکتریک) در می آید که مبین عدم فعالیت الکتریکی مغز است؛ منتها این تست باید با یک مدت زمان انتظار (حداقل ۶ ساعت) همراه باشد تا دلیل بر مرگ مغزی شخص تلقی شود. نقطه ضعف این آزمون، نشان ندادن فعالیت یا عدم فعالیت ساقه مغز است و در مواردی که بیمار مشکوک به مسمومیت دارویی، هیپوترمی یا شوک باشد، ارزش تشخیص نخواهد داشت.

ج) تست آنژیوگرافی مغزی با مواد رادیو ایزوتوپ (CRAG)؛ این آزمون بر خلاف آنژیوگرافی عروق مغزی، بر بالین بیمار قابل اجراست و از نظر راحتی انجام، برتری دارد. در این تست به جای اینکه ماده رنگی حاجب در داخل شریان تزریق شود، ماده رادیو ایزوتوپ داخل ورید تزریق شده و به وسیله دوربین مخصوصی از مغز بیمار عکس برداری می شود. در حالت عادی که مغز فعالیت طبیعی خود را دارد این رنگ های رادیوایزوتوپ را به خود جذب می کند و اثر آن به صورت رنگ های قرمز، زرد و سبز نمایان می شود، در حالی که اگر مغز مرده باشد، این رنگ ها را به خود نمی گیرد و تنها رنگ آبی را که نشان دهنده عدم ورود این ماده به داخل مغز و عدم فعالیت مغز است نشان می دهد. البته این تست هم مانند تست قبلی فعالیت ناحیه ساقه مغز را به خوبی نشان نمی دهد و باید همراه مدت زمان انتظار باشد تا تأیید کننده مرگ مغزی شخص تلقی شود. (۶)

آزمون های دیگری نیز برای تأیید مرگ مغزی ابداع شده اند اما به علت وجود اشکال های مختلف، هیچ کدام مقبولیت عمومی نیافته اند؛ بنابراین در اینجا از ذکر آنها خودداری می شود.

اخیراً در کنفرانس علمی بین المللی که در زمینه پیوند اعضا در ابوظبی منعقد شد، بهترین راه تشخیص مرگ قطعی و غیر قابل بازگشت بودن مغز، تاباندن اشعه بر رگ های مغز و کشف فقدان هر گونه گردش خون در آنها اعلام شد.(۷)

به طور کلی چنان که گذشت، معیار قطعی تشخیص مرگ شرعاً و عرفاً و قانوناً قطع به مرگ است. بنابراین، از هر راهی و با استفاده از هر شیوه ای که مرگ مغزی قطعی حاصل شود و پزشکان و متخصصان صلاحیت دار بر اساس شواهد قطعی، مرگ مغزی بیمار را مسلم و غیرقابل بازگشت اعلام کنند، حکم حالت مرگ قطعی را خواهد داشت و از نظر علم پزشکی امروز، مرگ مراکز عالی مغز به منزله پایان زندگی شخص به شمار رفته و هر نوع تلاشی برای بازگشت فعالیت مغز، امری بی نتیجه است. (۸)

حالت های مشتبه شونده با مرگ مغزی
الف) تمیز مرگ مغزی از حالت کما

یکی از علائم اصلی و روشن مرگ مغزی قطع تنفس است، البته به شرطی که ثابت شود تنفس به دلیل بعضی از عوامل خاص مثل مسمومیت با تریاک و مسمومیت دارویی قطع نشده باشد. تفاوت قطع تنفس در مرگ مغزی و حالت کما این است که قطع تنفس در حالت مرگ مغزی غیرقابل بازگشت است؛ در حالی که در حالت کما قطع تنفس شخص بر اثر آسیب ساقه مغز (Steam Brain) و موقتی است و با یاری رساندن با دستگاه تنفس به تدریج تنفس بیمار برگشت پیدا می کند، تا جایی که دیگر وابستگی به دستگاه تنفس از بین می رود و بیمار با قطع دستگاه تنفس، کم کم نفس می کشد.

ب) تمیز مرگ مغزی از حالت اغمای معمولی اغما بر ۲ نوع است:

۱) اغمای معمولی که در آن تنها قسمت کورتکس مغز می میرد و ساقه، مغز زنده و بازگشت مجدد شخص به زندگی عادی ممکن است، مانند کسانی که در طول تاریخ بر اثر یک سکته مدت ها، ماه ها و سال ها زنده مانده و توانایی نفس کشیدن و زندگی کردن مانند یک گیاه را داشته اند.(۹)

۲) اغمای غیرقابل برگشت که همان مرگ مغزی است و عبارت است از توقف غیرقابل برگشت کلیه اعمال مغز، در این نوع اغما، ساقه مغز نیز مرده و زندگی نباتی هم وجود ندارد. پزشکی قانونی هم این موضوع را تأیید می کند با این بیان که وقتی شخصی را که دچار اغمای معمولی شده و به دنبال آن پس از مدت یک هفته، ۲۵ هفته یا یک ماه می میرد، سرش را که در سالن تشریح پزشکی قانونی باز کنیم، شکل مغز او مانند همه مغزها شکل طبیعی دارد، در حالی که شخصی که بر اثر مرگ مغزی می میرد، پس از گذشت چند روز اعلام مرگ مغزی او، وقتی کاسه سرش را برداریم، مغز او دیگر شکل طبیعی ندارد و محتویات جمجمه او مانند یک کاسه پر از آش است و در واقع مغز این شخص از همان زمان مرگ مغزی شروع به از بین رفتن و تبدیل به مایعی زرد رنگ می کند.

بنابراین برای تکمیل ضریب اطمینان از وقوع مرگ مغزی و رفع ابهام باید تشخیص امر را به عهده کمیسیونی مرکب از پزشکان و جراحان متخصص و معتمد مغز و اعصاب قرار داد تا پس از تایید نهایی این کمیسیون، مرگ مغزی افراد تایید شود و حتی برای جلوگیری از هر گونه احتمال خطایی می توان تصمیمات شورا را فقط در صورت اتفاق آرا پذیرفت.(۱۰)

خلاصه و نتیجه گیری
۱) اختلاف فتوا در مسئله مرگ مغزی، ناشی از ابهام در موضوع حکم در نزد فقها بوده است نه اختلاف در مبانی و استنباط از مدارک؛ بنابراین تلاش نگارنده در این نوشتار در وهله نخست، تنقیح موضوع مرگ مغزی و ارائه تصویری روشن از موضوع حکم با یاری کارشناسان و متخصصان فن بوده است؛ امید آن می رود که با تبیین موضوع حکم، زمینه برای تجدیدنظر در فتوای فقیهانی که با برداشت عضو از مردگان مغزی مخالف اند، فراهم آید.

۲) کانون بودن قلب انسان برای روح حیوانی در طب اسلامی، به تبعیت از طب یونان و مبتنی بر نظریه اخلاطی بقراط بوده است که با پیشرفت علوم پزشکی و اختراع تجهیزات پزشکی مدرن و اثبات نظریه سلولی و منشأ عفونی داشتن بیماری ها، پایان اعتبار نظریه اخلاطی اعلام شد.

۳) کشف سیستم گردش خون، تشریح سیستم حیاتی سلول ها، بافت ها و اعضا، کشف تدریجی بودن مرگ اعضا و مراحل حیات انسان و تمایز بین مرگ انسان و مرگ اعضا توسط علم بیوشیمی و انجام موفقیت آمیز پیوند قلب، بطلان کانون بودن قلب برای روح حیوانی را به اثبات رساند و روشن ساخت قلب (این قطعه گوشت صنوبری شکل که در داخل سینه قرار دارد) تنها وظیفه پمپاژ خون و رساندن خون به همراه اکسیژن به سایر قسمت های بدن را بر عهده دارد و مراد از قلب که در قرآن کریم و روایات مورد خطاب قرار گرفته است «روح و نفس ناطقه انسانی» است نه این قطعه گوشت صنوبری شکل.

۴) مرحله حیات عضوی نشان داد که ممکن است انسان بمیرد ولی اعضا و اندام های بدن او مانند قلب، کلیه و کبد با وجود شرایط مناسب زیستی تا مدت های طولانی به حیات خود ادامه دهند و به اثبات رسیده است که حیات اعضا به منزله زنده بودن شخص صاحب عضو نیست و حرکت قلب متوفای مغزی، مانند حرکت حیوان بعد از سربریدن است.

۵) مرگ از نظر فقها یعنی مفارقت و جدا شدن روح از بدن و از نظر پزشکان، مرگ یعنی توقف غیرقابل بازگشت کلیه اعمال مغزی؛ به عبارت دیگر، از نظر پزشکان زمانی که اعمال مخ (نیمکره های مغزی) و ساقه مغز دچار وقفه شده و کلیه واکنش های ساقه مغز مختل شود، مرگ قطعی شخص فرا رسیده است و امکان برگشت به حیات وجود ندارد.

در مورد صدق تعریف مرگ درباره اشخاصی که به مرگ طبیعی می میرند، بین فقها و پزشکان اتفاق نظر است؛ تنها مورد اختلاف نظر آنها در صدق تعریف مرگ درباره افرادی است که به رغم مرگ مغز آنها، ضربان قلب و تنفس آنها به کمک دستگاه های فنی پزشکی ادامه دارد.

با بطلان کانون بودن قلب برای روح حیوانی اثبات شد که مرگ انسان منسوب به مرگ مغز است نه مرگ قلب؛ به عبارت دیگر، روح و نفس انسانی به وسیله مراکز عالی مغز (مخ شامل نیمکره های مغزی و ساقه مغز) در بدن تصرف می کند و در قلمرو بدن حکم می راند؛ بنابراین هرگاه مراکز عالی مغز بمیرد، روح از بدن جدا می شود، چون با مرگ مراکز عالی مغز، استعداد و قابلیت لازم برای تصرف روح در بدن زایل می شود و روح از بدن مفارقت می کند؛ هرچند ضربان قلب و تنفس او به طور مصنوعی و با کمک دستگاه های فنی پزشکی ادامه داشته باشد.

بدین ترتیب بین قول فقها و پزشکان در صدق تعریف مرگ بر اشخاص مبتلا به مرگ مغزی نیز توافق حاصل شد.

در تشخیص مصادیق مرگ مسلم مغزی و تحقق مفارقت روح از بدن، باید گفت تشخیص مصادیق موضوع وظیفه فقیه نیست بلکه با توجه به اینکه تشخیص مرگ مسلم مغزی، امری فوق العاده تخصصی است، عرف عام نیز در تمیز وقوع یا عدم وقوع مرگ در این موارد متحیر است و توانایی تشخیص مرگ را در این موارد ندارد. با وجود این، در اغلب موارد مانند ضربات جمجمه ای باز ناشی از تصادفات رانندگی و حوادث ناشی از کار یا متلاشی شدن جمجمه بر اثر اصابت گلوله، مرگ مسلم مغزی شخص به طور قطعی قابل تشخیص است و پزشکان متخصص به اتفاق آرا، مرگ مغزی غیرقابل بازگشت مصدوم را اعلام می کنند و آنچه از نظر فقه و فقها مهم است، احراز مرگ و پایان زندگی شخصی و مفارقت روح از بدن است تا موضوع حکم فقیه احراز و احکام مرده بر شخص جاری شود؛ بنابراین در موارد فوق موضوع حکم فقیه با نظر قاطع کارشناسان و پزشکان متخصص احراز می شود و در این گونه موارد، قول اهل خبره و کارشناسان با وجود شرایط مقرر برای بینه شرعی از لحاظ نصاب و عدالت، دلیل و حجت شرعی بر تحقق موضوع حکم فقیه محسوب می شود و در غیر این صورت، اماره خواهد بود و با وجود دلیل شرعی یا اماره، جای رجوع به اصل و استصحاب نیست تا حیات شخص استصحاب شود؛ بنابراین با تحقق مرگ مغزی و مفارقت روح از بدن از همان زمان، احکام میت مانند ارث، وصیت، عده وفات در مورد زوجه و … بر شخص متوفای مغزی جاری می شود. اما در موارد نادری که در وقوع مرگ مسلم مغزی بیمار اختلاف نظر بین پزشکان وجود دارد و تحقق موضوع حکم فقیه مورد تردید است، در این موارد به مقتضای اصل استصحاب و احتیاط و اجتناب از استعانت بر قتل، حکم به حیات شخص می شود و معالجه و درمان بیمار باید همچنان ادامه یابد. همچنین، این نتیجه مهم حاصل شد که زمان اعلام مرگ مغزی شخص، زمان پایان زندگی شخص مبتلا به مرگ مغزی شخص، زمان پایان زندگی شخص مبتلا به مرگ مغزی و آغاز فرصت طلایی حیات عضوی متوفای مغزی و زمان اجرای وصیت بر برداشت عضو و فروغ حیات تاباندن به انسان های مسلمان زجر کشیده ای است که تنها راه درمان و نجات آنها، پیوند عضو است.


در خاتمه پاسخ این سؤال نیز روشن می شود که با اعلام مرگ مغزی شخص، دیگر پزشکان معالج و کادر درمانی، تکلیفی به محافظت بر ادامه ضربان قلب شخص مبتلا به مرگ مغزی به وسیله داروها و وسایل فنی پزشکی ندارند و مبادرت به خاموش کردن دستگاه های فنی – پزشکی و جدا ساختن دستگاه تنفس مصنوعی در این حالت از شخص متوفای مغزی از نظر شرعی و قانونی منعی نداشته و جایز است و این اقدام پزشکان تنها محروم ساختن شخص متوفای مغزی از حرکت مصنوعی قلب است و با التفات به اینکه شخص با مرگ مغزی مرده است، موضوع در این موارد از بحث قتل و کشتن اشخاص در آستانه مرگ منصرف است چون قتل همان مرگ و مفارقت روح از بدن است، در صورتی که مستند به یک سبب عمدی یا شبه عمد باشد و حال آنکه پیش از این، با مرگ مغز روح از بدن شخص متوفای مغزی، مفارقت کرده است.